Oostelijke Binnenstad

In 1941 waren er vier openbare lagere scholen in de ‘oude jodenhoek’, het deel van de oostelijke binnenstad waar toen veel joodse Amsterdammers woonden.  Drie ervan stonden vlak bij elkaar op Uilenburg, om de hoek van de Jodenbreestraat, de hoofdstraat van de buurt.
De J. D. Meyerschool en de Oude Schansschool zaten naast elkaar aan de Nieuwe Uilenburgerstraat en de Nieuwe Batavierstraat. Om de hoek, op de Oude Schans, zat de Van Alphenschool. De vierde school zat op het Waterlooplein, de Waterlooschool.

Alhoewel de buurt zelf niet overwegend joods was, lag dat anders bij de schooljeugd. In 1941 waren ongeveer 800 van de duizend lagere school leerlingen joods. Daarom hadden de scholen afwijkende schooltijden, waarbij rekening werd gehouden met de sabbat

Sabbat

Zaterdag was Sabbat, de wekelijkse joodse rustdag, (ook wel sjabbes genoemd). Gelovige joden hielden zich vanaf vrijdag-zonsondergang  tot zaterdagmiddernacht aan allerlei regels en beperkingen, zoals geen vuur en licht maken en uiteraard niet werken en niet naar school gaan. De grote markt in de Joodenbreestraat en op het Waterlooplein was dan ook niet zaterdags, maar zondagochtend. Toentertijd was er zaterdagochtend gewoon school, daar waren joodse leerlingen dus van vrijgesteld; de meeste scholen in de joodse buurten waren daarom zaterdags gesloten en gold er een  verlengde schooldag op woensdag.  

. De leerlingen waren dus vrij op zaterdag, maar moesten dan wel op woensdagmiddag naar school.

Toen in september 1941 de joodse en de niet-joodse leerlingen moesten worden gescheiden, werden hier, anders dan elders in de stad niet de joodse kinderen van school gehaald, maar juist de niet-joodse. Voor die 240 kinderen, werd één van de bestaande scholen opengehouden, de Oudeschansschool in de Nieuwe Batavierstraat. Dat werd zo de enige school in de hele oostelijke binnenstad voor niet-joodse kinderen.

Op woensdag 17 september 1941 gingen de scholen dicht en de maandag daarop was de herschikking van de leerlingen een feit. Voor de meeste joodse kinderen veranderde er niet zoveel, ze kwamen gewoon terug op hun eigen school en in hun eigen klas. Ze kregen wel een andere juf of meester, er mochten immers alleen joodse leerkrachten les geven aan joodse kinderen.
Die leerkrachten waren nog geen jaar eerder, in november 1940 uit hun onderwijsfunctie ontheven en vervolgens in maart 1941 ontslagen, nu werden ze weer door de gemeente aangesteld. Sommige leerkrachten keerden gewoon terug op hun oude school, zoals Hanna van Kollem [1889-1943], die op de Van Alphenschool had gestaan en nu op die school terugkeerde in het team van de Joodsche school 1 en mevrouw Goontje van Thijn-Vis [1898-1943] die van de J.D. Meyerschool, terugkeerde op de Joodsche school 2, terwijl juf Richel Polak [1895-1943] van de Oudeschansschool, ook naar het team van de Joodsche school 2 om de hoek ging. Ook de schoolhoofden waren joods: Mauritz Adelaar [1890-1944] werd hoofd op Joodsche school 1 aan de Oude Schans 35. Meijer Polak [1906] kwam op Joodsche school 2 in de Nieuwe Uilenburgerstraat 96, Wolf Zwaap [1894-1943] op Joodsche school 3 aan het Waterlooplein 24, daar waar nu de Stadhuis staat.

In het najaar van 1942 werden de Joodse scholen door de gemeente overgedragen aan de Joodsche Raad

Joodsche Raad

Een in 1941 door de bezetter geïnstalleerd advies- en uitvoeringsorgaan voor alle joodse aangelegenheden. Tegelijkertijd werden alle bestaande joodse verenigingen en stichtingen verboden.

 en vond er ogenblikkelijk een reorganisatie plaats. Het teruglopend leerlingenaantal was de eerste reden voor deze reorganisatie. Daarnaast ging het ook gewoon om een bezuiniging op personeel, want de bekostiging van het joodse onderwijs door de bezetter

bezetter

In mijn teksten gebruik ik het begrip 'de bezetter' voor de hele verzameling Duitse instituties die namens de Reichskommissar Seyss-Inquart in Nederland de macht uitoefenden (nee niet besturen, dat deed de Nederlandse Overheid.)

was niet toereikend.
Van de oorspronkelijke 800 leerlingen op de drie scholen bij elkaar, waren er toen nog zo’n 500 over. School 2 in de Nieuwe Uilenburgerstraat werd gesloten. De 157 leerlingen werden verdeeld over de andere Joodse scholen in die buurt ‘met dien verstande, dat de kinderen uit het beste milieu afvloeien naar school 4 in de Plantage.’
Dat alles duurde tot eind mei 1943, toen vonden in Amsterdam grote razzias

Razzia

  Een onaangekondigde klopjacht waar in korte tijd grote groepen mensen worden opgepakt. Tijdens de bezetting werd jacht gemaakt op Joden, zij gingen 'op transport' naar de concentratiekampen in het Oosten van het 'grote Duitse Rijk'. De grote razzia's in Amsterdam vonden plaats in mei (23,26,29), juni (20) en juli (22/23) 1943, het waren telkens meerder acties van de bezetter, bijgestaan door Amsterdamse politiemensen. De laatste 'Gross-aktion' vond plaats op 29 september 1943 - daarna was de stad 'Judenrein' berichtte de hoogste militair aan z'n hoofkwartier in Berlijn.  

 plaats die het joodse leven verder ontwrichtten. Op 23 mei werden zo’n 8 duizend mensen afgevoerd en op 26 mei nog eens ruim 3 duizend. Bij die laatste razzia werd de oude Jodenbuurt

Jodenbuurt

De Jodenbuurt was groter dan de oude Jodenhoek en strekte zich uit vanaf de Nieuwmarkt tot aan de Singelgracht, met de Joodenbreestraat, de Weesperstraat, de Plantage Middenlaan en de Sarphatistraat als belangrijkste straten. Er woonden daar destijds zo'n 38.000 Amsterdammers, waarvan ruim 20.000 joods was.

 zwaar getroffen.

Op het joods onderwijsbureau

joods onderwijsbureau

Na de zomer van 1942 moest de gemeente Amsterdam de nieuwe joodse scholen overdragen aan de Joodsche Raad, die al het maatschappelijke verkeer van joden regelde en beheerste. De Raad installeerde voor het beheer van de scholen een Schoolbestuur met een afzonderlijke dienst : het Joods Onderwijsbureau, gevestigd in de Tulpstraat

 was de ontreddering groot. Bijna alle leerlingen en leerkrachten op de scholen in het Centrum waren verdwenen. Ook op de meeste andere scholen ontbraken nogal wat onderwijzeressen en onderwijzers. Besloten werd om alle scholen tot 31 mei gesloten te houden. Het bureau hield zich de rest van die week bezig met een herschikking van leerkrachten, leerlingen en gebouwen.
In overleg met de heer Albert de Roos van het gemeentelijk Onderwijsbureau werd besloten alle lagere joodse scholen in de binnenstad op te heffen. De schoolgebouwen gingen terug naar de gemeente. Van de leerlingen van die drie scholen, bleken er nog maar 16 over te zijn; die kregen onderdak in de Joodsche Invalide

Joodsche Invalide

Aan de Nieuwe Achtergracht stichtte de joodse gemeenschap in de jaren dertig een eigen verzorgingshuis voor joodse bejaarden en gehandicapten. In de bezettingsjaren diende het ook als joods ziekenhuis, vanaf het moment dat joden niet meer welkom waren in de andere ziekenhuizen in de stad. 'De Invaliden' was ook vaak het eerste station bij het plotseling moeten onderduiken.

, het tehuis aan de Nieuwe Achtergracht.

Op een briefje van 31 mei 1943 staat
‘dat tengevolge van de gebeurtenissen van afgelopen week, de hierna te noemen scholen in gebruik voor het Joods Byzonder Onderwijs wegens gebrek aan leerlingen niet meer voor het gestelde doel worden gebruikt’
Het hoofd van de Joodsche school 1, Mauritz Adelaar, was al ondergedoken en inmiddels opgevolgd door Jakob Druijf. Die kwam dus eind mei thuis te zitten en nam daar in de Jan van Galenstraat op nr 128, de resterende leerlingen van de Joodsche school 14 over, want ook die school was per 31 mei 1943 gesloten, omdat het hele onderwijzersteam van de ene op de andere dag was verdwenen.