Kleuterscholen

Niet alleen de leerplichtige

leerplicht-leeftijd

In die tijd was er sprake van een leerplicht die aanving op de dag dat je zeven jaar was geworden en eindigde zodra je zeven klassen van de lagere school had doorlopen, maar niet voor de leeftijd van 13 en niet later dan het 14^elevensjaar; het eindigde altijd aan het eind van het schooljaar, dus niet op je verjaardag. – dat is de wet van 1920. Er werd echter door de jaren heen, nogal aan de formuleringen geschaafd, zodat het uiteindelijk werd ‘indien het kind, de klasse heeft doorlopen, waarin het bij het bereiken van den dertienjarige leeftijd was geplaatst.’

Gedurende de bezettingsperiode werd echter door het Departement voor Opvoeding, de leerplicht toch met één jaar verlengd, met de bedoeling dat het kind tenminste twee jaar vervolgonderwijs zou kunnen genieten.

 joodse kinderen, maar ook de joodse kleuters werden vanaf september 194, uit hun klassen en scholen geweerd. En ook voor hen opende de gemeente aparte scholen die uitsluitend toegankelijk waren voor die joodse kinderen en hun joodse kleuterjuffen.

In die tijd ging je naar de lagere school in het jaar dat je zeven werd; er was geen leerplicht voor kleuters en evenmin een zorgplicht door de overheid, maar de gemeente Amsterdam bekostigde wel zo’n 50 openbare kleuterscholen voor kinderen vanaf hun 4^e jaar.
Die scholen hadden geen naam maar een nummer, de school voor voorbereidend onderwijs aan de Zaaiersweg in Betondorp was bijvoorbeeld nummer 42. Er waren 182 openbare lagere scholen en die hadden wél allemaal een naam.
Ook het bijzonder onderwijs, christelijk en katholiek had een behoorlijk aantal Fröbelscholen

Fröbel

De Fröbelschool is de oudste vorm van onderwijs aan kleuters, die meer was dan de 'bewaarschool'. De methode is genoemd naar pedagoog Friedrich Fröbel [1782-1852]. De term wordt ook gebruikt voor vrijblijvend creatief bezig zijn; we noemen dat ook wel knutselen.

 en de joodse gemeenschappen telde er wel drie, elk ook met een bewaarschool voor de peuters jonger dan vier jaar.

Het is niet duidelijk hoeveel joodse kleuters er in die tijd op de openbare kleuterscholen zaten, maar gelet op het feit dat in het openbare lager onderwijs zo’n 4.000 joodse kinderen zaten, zal het een behoorlijk aantal zijn geweest waar de gemeente dus aparte kleuterscholen voor opende.
De spreiding over de stadswijken van al die joodse gezinnen met kleuters was echter dusdanig dat er voor werd gekozen, bij een aantal van die nieuwe gemeentelijke joodse lagere scholen een kleuterklas onder te brengen, in plaats van op een of twee plekken een volledige voorbereidende school. Zo ontstond een fijnmazig netwerk van kleuter-dependances, waarbij de afstand huis-school makkelijk overbrugbaar was, zelfs toen de joodse Amsterdammers niet meer mochten fietsen, trammen of zich met het automobiel verplaatsen.

Vanaf het 2^e besluit van de Burgemeester, november 1941 [bron SAA 5191-7430/3217] zag het er dus zo uit:

In de joodse buurt (door de bezetter aangeduid als Jüdisch Viertel I) zaten er kleuterklassen bij Joodsche school nr 2 in de Nieuwe Uilenburgerstraat en bij de Joodsche school nr 4 aan de Plantage  Muidergracht. Bovendien zaten er in de Oosterparkbuurt, bij de Joodsche school nr 6 aan de Sparrenweg 11 en in de tweede Boerhaavestraat bij de 2^e Joodsche Montessorischool, ook kleuterklassen, daar waren het uiteraard Montessorikleuterklassen. (de Boerhaavevestiging had een dependance in de Smitstraat, daar zat ook een Montessorikleutergroep.
Deze vier/vijf dependances vormden tezamen de Joodsche Voorbereidende School letter A, waar Hendrika Cohen [1894-1943] de leiding had.

de Joodsche Voorbereidende School letter B kreeg meerdere kleuterklassen in de Transvaalbuurt (Jüdische Viertel II) in het schoolgebouw aan de Joubertstraat 11 (daar zat geen Joodsche lagere school) maar óók bij de buitenklassen van de Joodsche school nr 6 in de 1^e Van Swindenstraat. Branca Osterloh-Montezinos [1893-1971] was het Hoofd der School van school B.

En in de Rivierenbuurt (Jüdische Viertel III) zaten bij de 1^e Joodsche Montessorischool aan het Daniël Willinkplein (Victorieplein) wel vier kleuterklassen, twee daarvan waren Montessorigroepen, maar ook bij de Joodsche lagere school aan het Borsenburgplein, in de IJsselbuurt, waren er nog twee kleuterklassen.
Tezamen vormden ze de Joodsche Voorbereidende School letter C waar Delphine Levie [1890-1943] de hoofdleidster was.

Nadat de Joodsche Raad najaar 1942 het joodse onderwijs had overgenomen van de gemeente en van de joods-confessionele

Confessioneel

Gebaseerd op godsdienstige uitgangspunten.

schoolbesturen, vond het pas gevormde Joodsche Onderwijsbureau

joods onderwijsbureau

Na de zomer van 1942 moest de gemeente Amsterdam de nieuwe joodse scholen overdragen aan de Joodsche Raad, die al het maatschappelijke verkeer van joden regelde en beheerste. De Raad installeerde voor het beheer van de scholen een Schoolbestuur met een afzonderlijke dienst : het Joods Onderwijsbureau, gevestigd in de Tulpstraat

 het noodzakelijk het onderwijs te reorganiseren. De kosten waren veel hoger dan het bedrag dat de bezetter beschikbaar stelde, die bovendien geen bijdrage gaf voor het voorbereidend onderwijs.

Verschillende scholen werden daarom samengevoegd en daarbij werden de verspreid aanwezige kleuterklassen meegenomen; zo verhuisden de kleuters samen met lagere Joodsche school 12 van het Borssenburgplein naar de Jekerstraat, om in te huizen bij school 10.
Later voegde de eerste Joodsche Montessorischool van het Willinkplein, ook inclusief de kleuters zich daarbij.
De leerlingen aantallen waren inmiddels zo afgenomen dat ze met zn allen wel in dat zevenklassige schoolgebouw pasten.

Niet veel later, na de grote razzia

Razzia

  Een onaangekondigde klopjacht waar in korte tijd grote groepen mensen worden opgepakt. Tijdens de bezetting werd jacht gemaakt op Joden, zij gingen 'op transport' naar de concentratiekampen in het Oosten van het 'grote Duitse Rijk'. De grote razzia's in Amsterdam vonden plaats in mei (23,26,29), juni (20) en juli (22/23) 1943, het waren telkens meerder acties van de bezetter, bijgestaan door Amsterdamse politiemensen. De laatste 'Gross-aktion' vond plaats op 29 september 1943 - daarna was de stad 'Judenrein' berichtte de hoogste militair aan z'n hoofkwartier in Berlijn.  

 in mei 1943 in de Jodenbuurt werden alle joodse scholen daar en in de Plantage en in de Oosterparkbuurt opgeheven, zo ook alle kleuterklassen. Dat kwam niet alleen omdat de kinderen weg waren, maar eerder nog door het verdwijnen, vaak van de ene op de andere dag van de kleuterleidsters.
Het onderwijsbureau probeerde het kleuteronderwijs te centraliseren en dus de ouders te bewegen de kinderen naar de kleuterklassen in de Joubertstraat te sturen in de Transvaalbuurt; veel gezinnen waren immers inmiddels gedwongen naar dat Jüdische Viertel verhuisd.
Alles wat er nog was, aan kinderen en leerkrachten werd daar ondergebracht.

Na de zomer van 1943 was dat de allerlaatste Joodsche school waar alle nog aanwezige joodse leerlingen, van alle schooltypen werden samen gebracht.
Maar ook dat mocht niet meer baten; eind september 1943 na de laatste grote razzia, werd ook deze school gesloten.