Joodsche school Leiden

Halverwege augustus 1941 vraagt de burgemeester van Leiden aan de schoolhoofden in de stad aan hem de namen van hun joodse leerlingen op te geven. Nog voor de maand om is stromen de antwoorden binnen: op twintig van de ruim tachtig scholen in Leiden zitten kinderen ‘van Joodschen bloede’. 

Dat was, zoals snel bleek, de opmaat voor het bevel van de Reichskommissar

Reichskommissar

In Nederland was Reichskommissar Arthur Seyss-Inquart [1892-1946] de hoogste ambtenaar van de bezettende macht, als directe vertegenwoordiger van Reichskanzler in Berlijn. Niet het Duitse leger had de macht over het bezette Nederland, maar alléén de Reichskommissar. Uiteindelijk was hij een van de 22 personen die tijdens het Neurenberger Tribunaal werden berecht. Seyss-Inquart werd op 1 oktober 1946 ter dood veroordeeld en twee weken later omgebracht. 

 

 zoals dat de ouders van al deze leerlingen op 30 augustus 1941 per brief werd medegedeeld : ‘Aangezien Uw kind volgens door mij verkregen inlichting jood(jodin) is zal het niet (langer) tot de thans door hem(haar) bezochte school worden toegelaten, en zal ingedeeld worden op een van gemeentewege te vormen school, voor Joodsche kinderen bestemd. Het zal daarop zoo spoedig mogelijk worden geplaatst.’

Dat inventariseren van de joodse leerlingen ging echter wel gepaard met wat strubbelingen, zo waren er ouders die schriftelijk en beleefd de burgemeester lieten weten dat hun kind ‘niet in den zin van het schrijven van Burgemeester en Wethouders van Leiden, kan worden beschouwd als te zijn van Joodschen bloede

van joodschen bloede

In november 1940 introduceerde de bezetter de criteria voor het joodszijn: Jood is een ieder, die uit ten minste drie naar ras voljoodsche grootouders stamt. Als jood wordt ook aangemerkt hij die uit twee voljoodsche grootouders stamt en - hetzij zelf op den negenden Mei 1940 tot de joodschkerkelijke gemeente heeft behoord of na die datum daarin wordt opgenomen, - hetzij op den negenden Mei 1940 met een jood was gehuwd of na dat oogenblik met een jood in het huwelijk treedt.

’.
Ook het bestuur van ‘de scholen met den Bijbel’ maakt kenbaar dat ‘het verwijderen van leerlingen van Joodschen bloede in strijd zou zijn met den opdracht van Christus om het Evangelie te verkondigen aan alle creaturen’.
Ondanks deze (lichte) vormen van protest kon de Burgemeester aan het Opvoedingsdepartement

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

al op 22 september laten weten dat er dat er 71 Joodsche kinderen op de Leidse scholen zaten, waaronder 10 uit andere gemeenten.

Dat spoedig waar de Reichskommissar van repte, viel echter tegen want die 29 joodse lagere school kinderen én ook 36 op de ‘middelbare’ waren te weinig om een (joodse) school te stichten; zelfs toen de Secretaris-generaal

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

 van het Departement van Opvoeding de stichtingsnorm

stichtingsnorm

stichtingsnorm Het probleem bij die nieuwe joodse scholen was het minimale aantal leerlingen dat volgens de onderwijswet voor de oprichting noodzakelijk was. Secretaris-generaal van Dam, van het Opvoedingsdepartement noemde in zijn schrijven begin september, 50 leerlingen als ondergrens. Dat aantal werd in veel kleine plaatsen niet gehaald, waarop hij na overleg met de bezetter de gemeentebesturen eind november 1941 liet weten dat er ‘tenminste ongeveer 40 leerlingen’ aanwezig dienen te zijn. Maar zelfs dat aantal was in tal van plaatsen niet realistisch, waarop van Dam oogluikend accepteerde dat een aanvulling met ULO-klassen bij de lagere school, de oplossing kon zijn.

had verlaagd naar ‘tenminste ongeveer 40 leerlingen’.
Het was echter wel de taak van de in maart benoemde Burgemeester

Burgemeester

Elke gemeente in Nederland wordt bestuurd door een Gemeenteraad en een college van Burgemeester en Wethouders. De bezetter schafte dit democratisch geheel in maart 1941 af en verleende de burgemeester vanaf dat moment het alleenrecht zijn gemeente te besturen; hij liet zich bijstaan voor wethouders, die niets meer waren dan uitvoerende ambtenaren, zonder invloed op het beleid van de bezetter en de burgemeester. Vanaf maart 1941 werden (bijna) alle burgemeesters ontslagen en vervangen door figuren die loyaal waren aan de 'Nieuwe Orde'. Meteen op 7 mei 1945 werden deze allemaal meteen weer ontslagen en de meesten direct daarna gevangen gezet, vervolgens berecht en veroordeeld en hun burgerrechten ontnomen. Niet allemaal waren ze echt 'fout' geweest, sommigen probeerden er 'het beste van te maken'. Hun kinderen gingen hun leven lang er zwaar onder gebukt : een foute vader !  

de Ruyter van Steveninck, ook deze kinderen onderwijs te bieden. Daarom wendde hij zich tot de omliggende gemeenten en verzamelde de joodse kinderen uit de dorpen Oegstgeest (5), Alphen aan de Rijn (2) en Katwijk (2) die ook van de ene op de andere dag zonder school zaten. Zo steeg het leerlingenaantal voor de lagere school tot 42 en kon de school beginnen.

Ondertussen had de gemeente in de voormalige R.K.-jongens-school voor U.L.O., aan het Pieterskerkhof twee klaslokalen beschikbaar gemaakt (en een kamer voor het schoolhoofd). Op donderdag 26 november 1941 opende de school haar deuren; weken later dan die 4 weken na 1 september 1941 die de leerlingen ‘unbeschult’ mochten blijven, zoals in het bevel van de Reichskommissar stond.

Voor de leerlingen in het vervolgonderwijs, zo’n kleine 30, verdeeld overHBS

HBS

Hogere Burgerschool, schooltype vergelijkbaar met het huidige HAVO en athenaeum.

, ULO

ULO

Toentertijd duurde de leerplicht tot in het jaar dat je 15 werd. Maar lang niet  alle kinderen was geschikt voor het Middelbaar Onderwijs (HBS en  Gymnasium). Daarom waren er ook scholen voor de andere leerlingen, de Ambachtsschool, de Nijverheidsschool en de ULO (voor uitgebreid lager onderwijs). Dat schooltype is vergelijkbaar met het huidige VMBO-t.  

en Nijverheidsscholen wist de Burgemeester bij z’n collega in den Haag gedaan te krijgen dat ze allemaal op een joodse school aldaar geplaatst konden worden; uiteraard kreeg de gemeente Leiden daar wel de rekening voor  gepresenteerd.

De nieuwe lagere school was echter met die 40 leerlingen groot genoeg, zelfs om twee leerkrachten aan te stellen;  de gemeente benoemde al snel Bernard van Praag [1910-1984] als Hoofd der School.
Bernard was een 31-jarige Montessori-

Montessorionderwijs

Sinds de jaren '20 waren er in Amsterdam Montessorischolen - een moderne vorm van onderwijs - niet klassikaal maar individueel; waar de kinderen zelf leren begeleid door klasse-leidsters en -leiders. Het credo is daarbij 'help mij het zelf te doen'

onderwijzer uit Amsterdam die in maart 1941 ontslagen was vanwege zijn joodsheid, samen met 133 andere Amsterdamse leerkrachten.
Naast hem kan er een ‘onderwijzeres van bijstand’ worden benoemd. Net als voor Bernard wendde de Burgemeester zich tot de Centrale Commissie

Centrale Commissie voor het Joodsche Onderwijs

De CCJO werd in juni 1941 ingesteld door de Joodsche Raad,  als coördinatie- en advies orgaan voor het nieuwe joodse onderwijs. Later ging de CCJO op in het Bestuur voor het Joodsche Onderwijs in Nederland, met als uitvoeringsorgaan het Joodsche Onderwijsbureau in Amsterdam. Voordien was er al een Adviescommissie voor het Onderwijs, als onderdeel  van de Coördinatie Commissie voor Joodsche Belangen, die in december 1940 was gesticht en gevestigd was in den Haag. Deze CCJB werd echter door de bezetter eind oktober 1941 verboden.

voor het Joodsche onderwijs, die sinds enkele maanden zijn best deed de benoemingen van de joodse leerkrachten te coördineren. Er zijn er waarschijnlijk niet genoeg voor alle nieuwe joodse scholen in het land, vandaar die coördinatie.
De commissie kwam met enkele namen, maar uiteindelijk was het Clara Keizer een jonge onderwijzeres uit Deventer, die de benoeming aanvaardde. Ze trok in bij de familie Jozua Klein, die een joods pension dreven. Totdat Jozua in maart 1942 werd opgepakt; Clara verdwijnt schielijk in de onderduik.

Bernard van Praag was minder gelukkig met z’n huisvesting; normaal gesproken moesten leerkrachten wonen in de gemeente waar hun school stond, maar van het Duitse militaire gezag mochten joden zich niet meer in de kuststreek, inclusief Leiden vestigen. Maar Bernard geeft niet op en vindt – dan is het al maart 1942 een woning in Leiderdorp (verder weg van de kust). Toen ook het wonen daar hem onmogelijk werd gemaakt, vraagt hij de Leidse Joodse Raad voor hem te bemiddelen bij het zoeken naar een kosthuis waar hij dan door de week zou kunnen verblijven. Maar ook die bemiddeling leidt tot niets, dus blijft hij dagelijks pendelen tussen Amsterdam en Leiden, totdat het vanaf juni 1942 voor joden zelfs verboden werd zich te verplaatsen verder dan 6 kilometer van het woonadres.
Bernhard kreeg toen wel een reisvergunning, en ook een Sper

Sperre

Op aandringen van de Joodsche Raad verleende de bezetter aan bepaalde categorieën joden een vrijstelling voor het opgeroepen worden voor 'tewerkstelling in Duitsland'. Dat werd een 'Sperre' genoemd. De Expositur, een bureau van de Joodsche Raad verstrekte deze, in de vorm van een stempel in het persoonsbewijs - de houdbaarheid van de vrijstelling was echter overgeleverd aan de willekeur van de bezetter. Overigens is een Sperre niet het zelfde als een Ausweis (doorgangsbewijs) en ook niet als een Persoonsbewijs, dat iedereen bij zich moest dragen - de joden met een vette J er in gestempeld.

, maar was overgeleverd aan de willekeur van de stationscontroles. Met veel gesoebat van de Leidse overheid lukte het voor hem telkens een verlenging van z’n papieren te krijgen, ook nog eind november 1942. Dat is het laatste wat de gemeente voor hem heeft kunnen doen; zijn school was toen al (samen met de andere joodse scholen in Nederland) overgedragen aan de Joodsche Raad

Joodsche Raad

Een in 1941 door de bezetter geïnstalleerd advies- en uitvoeringsorgaan voor alle joodse aangelegenheden. Tegelijkertijd werden alle bestaande joodse verenigingen en stichtingen verboden. Maar onder die nieuwe Raad werden al snel allerlei commissies en besturen gevormd, zo ook het Bestuur van het Joodsche Onderwijs in Nederland, dat vanaf september 1942 alle joodse scholen in Mokum en de Mediene onder haar beheer had.

in Amsterdam, daartoe gedwongen door de bezetter.
Maar voor het zover kwam, had de Burgemeester als vervanging van Clara Keizer [1918-1979], die in april 1942 verdwenen was, Henriette Citroen [1899-1944] uit Amsterdam weten te benoemen als ‘onderwijzeres van bijstand’, voor de lagere klassen. Ook zij moest pendelen tussen Amsterdam en Leiden, zolang als dat mogelijk was, en ook Henriette geeft het op als haar reisvergunning per 1 september 1942 niet meer wordt verlengd. Na de zomervakantie komt ze niet meer opdagen en doet de gemeente beroep op mevrouw Knorringa-de Vries uit Oegstgeest, die ooit voor haar huwelijk voor de klas had gestaan, om meteen na de vakantie in te vallen; dat had ze ook al in december ’41 gedaan, voordat Clara Keizer was benoemd.
Het was maar voor een maandje had ze met schoolhoofd van Praag afgesproken, maar helaas kwam de nieuwbenoemde juffrouw Bolle uit Den Haag niet opdagen en zo stond meester van Praag er tegen het eind van het jaar alleen voor.
De school telde toen amper 37 leerlingen, aanleiding genoeg voor het pasbenoemde Joodse schoolbestuur om het bij één leerkracht te laten, totdat halverwege maart 1943 met de laatste grote razzia, de stad ‘ontjoodst’ werd, waarop het onderwijsbureau

joods onderwijsbureau

Na de zomer van 1942 moest de gemeenten de nieuwe joodse scholen overdragen aan de Joodsche Raad, die al het maatschappelijke verkeer van joden regelde en beheerste. De Raad installeerde voor het beheer van de scholen het Bestuur voor het Joodsche Onderwijs in Nederland, met een afzonderlijke dienst : het Joods Onderwijsbureau, gevestigd in de Tulpstraat

van de Joodsche Raad de gemeente laat weten : ‘Inverband met het feit dat, de leerlingen van de Joodse school te Leiden, waaronder de kinderen van het Weeshuis, niet meer in Leiden woonachtig zijn, verzoek ik u de huur van het door ons gebruikte schoolgebouw te willen doen beëindigen op Maandag 22 maart 1943’  [19 maart 1943 JR aan Burgemeester Leiden]

Het voorgezet onderwijs van die Leidse leerlingen speelde zich die paar jaar vooral in den Haag af, waar ze met de Blauwe Tram meestal tezamen naar toe reisden. De Hbs-leerlingen, dat waren er 5 bezochten daar het pas geopende Joods Lyceum aan de Fischerstraat; Terwijl de elf joodse ULO-klantjes nog tot januari 1942 moesten wachten voordat er in den Haag ook een joodse ULO kwam, in de Waalstraat vlakbij Station Staatsspoor.
De meeste ULO-leerlingen en vier van de vijf Hbs’ers haakten echter tegen de zomer van 1942 af. De leerplichtig eindigde in die tijd in het jaar dat je vijftien werd; reden genoeg om als het niet echt moet of hoeft de deur uit te gaan, waarbij de reisbeperkingen die de bezetter vanaf juni 42 de joden oplegde bepaalt niet motiverend waren.

Ik heb voor deze tekst dankbaar gebruik gemaakt van de tekst die Leonard Kasteleyn, in 2003 is gepubliceerd in ‘Vervolging en bescherming, joden in Leiden1933 – 1945’ – een uitgave Stedelijk Museum de Lakenhal – Leiden. Maar in de eerste plaats leunt mijn tekst op de documenten die ik in het Leids Archief heb mogen raadplegen : T.4848 – I.1001 (A) en 1010.

En dan nog dit
Het is mijn bedoeling dat in 2025 op alle plekken waar in 1941-1943 een joodse school gevestigd was (lager onderwijs; ulo; lyceum) een klein herinneringsbordje komt met een QR-code die leidt naar de website-pagina die over die plaats en school (scholen) gaat.
Het is niet makkelijk voor mij, om vanuit Amsterdam waar ik woon, dat voor elkaar te krijgen.
Daarom vraag ik medewerking van iedereen die zich betrokken voelt bij een stad in de Mediene en/of de geschiedenis van een van de Verdwenen Joodse Scholen.

Voel je je aangesproken ? Neem dan alsjeblieft contact met mij op via aart@verdwenen-joodse-scholen.nl

Dat geldt ook als je specifiek iets willen weten of als je informatie hebt over een van de joodse scholen in Nederland – in de periode 1941-1943.