Joodsche school Leiden

Halverwege augustus 1941 vraagt de burgemeester van Leiden aan de schoolhoofden in de stad aan hem de namen van hun joodse leerlingen op te geven. Nog voor de maand om is stromen de antwoorden binnen: op twintig van de ruim tachtig scholen in Leiden zitten kinderen ‘van Joodschen bloede

van joodschen bloede

De bezetter introduceerde in november 1940 met verordening 189/1940 de criteria voor het joodszijn: Jood is een ieder, die uit ten minste drie naar ras voljoodsche grootouders stamt. Als jood wordt ook aangemerkt hij die uit twee voljoodsche grootouders stamt en - hetzij zelf op den negenden Mei 1940 tot de joodschkerkelijke gemeente heeft behoord of na die datum daarin wordt opgenomen, - hetzij op den negenden Mei 1940 met een jood was gehuwd of na dat oogenblik met een jood in het huwelijk treedt. Een grootouder wordt als voljoodsch aangemerkt, wanneer deze tot de joodsch-kerkelijke gemeente heeft behoord. [SAA 5191-7301/0085]

‘. Het zijn er in totaal 71: 6 op bewaarscholen, 29 op lagere scholen en 36 in het vervolgonderwijs.

Dat was, zoals snel bleek, de opmaat voor het bevel van de Reichskommissar

Reichskommissar

In Nederland was Reichskommissar Arthur Seyss-Inquart [1892-1946] de hoogste ambtenaar van de bezettende macht, als directe vertegenwoordiger van Reichskanzler in Berlijn. Niet het Duitse leger had de macht over het bezette Nederland, maar alléén de Reichskommissar. Uiteindelijk was hij een van de 22 personen die tijdens het Neurenberger Tribunaal werden berecht. Seyss-Inquart werd op 1 oktober 1946 ter dood veroordeeld en twee weken later omgebracht. 

 

 zoals dat de ouders van al deze leerlingen op 30 augustus 1941 per brief werd medegedeeld :
‘Aangezien Uw kind volgens door mij verkregen inlichting jood(jodin) is zal het niet (langer) tot de thans door hem(haar) bezochte school worden toegelaten, en zal ingedeeld worden op een van gemeentewege te vormen school, voor Joodsche kinderen bestemd. Het zal daarop zoo spoedig mogelijk worden geplaatst.’
Dat spoedig viel echter tegen want die 29 joodse lagere school kinderen én ook 36 op de ‘middelbare’ waren te weinig om een (joodse) school te stichten; zelfs toen de Secretaris-generaal

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

 van het Opvoedingsdepartement de stichtingsnorm had verlaagd naar ‘tenminste ongeveer 40 leerlingen’.

Het was echter wel de taak van de Burgemeester

Burgemeester

Elke gemeente in Nederland wordt bestuurd door een Gemeenteraad en een college van Burgemeester en Wethouders. De bezetter schafte dit democratisch geheel in maart 1941 af en verleende de burgemeester vanaf dat moment het alleenrecht zijn gemeente te besturen; hij liet zich bijstaan voor wethouders, die niets meer waren dan uitvoerende ambtenaren, zonder invloed op het beleid van de bezetter en de burgemeester. Vanaf maart 1941 werden (bijna) alle burgemeesters ontslagen en vervangen door figuren die loyaal waren aan de 'Nieuwe Orde'. Meteen op 7 mei 1945 werden deze allemaal meteen weer ontslagen en de meesten direct daarna gevangen gezet, vervolgens berecht en veroordeeld en hun burgerrechten ontnomen. Niet allemaal waren ze echt 'fout' geweest, sommigen probeerden er 'het beste van te maken'. Hun kinderen gingen hun leven lang er zwaar onder gebukt : een foute vader !  

, ook deze kinderen onderwijs aan te bieden. Daarom wendde hij zich tot de omliggende gemeenten en verzamelde de joodse kinderen uit de dorpen, zoals Oegstgeest, Leiderdorp, Rijnsburg, Warmond en Zoeterwoude die ook van de ene op de andere dag zonder school zaten. Zo steeg het leerlingenaantal voor de lagere school tot omstreeks de 40 en kon de joodse lagere school beginnen.
Ondertussen had de gemeente in de voormalige R.K.-jongens-school voor U.L.O., aan het Pieterskerkhof twee klaslokalen beschikbaar gemaakt. Op donderdag 26 november 1941 opende de school haar deuren;  weken later dan die 4 weken na 1 september 1941 die de leerlingen ‘unbeschult’ mochten blijven, zoals in het bevel van de Reichskommissar stond.

De nieuwe school was met die 40 leerlingen groot genoeg voor twee leerkrachten; de gemeente benoemde al snel Bernard van Praag [1910-1984] als Hoofd der School.
Bernard was een 31-jarige Montessori-onderwijzer uit Amsterdam, in maart 1941 ontslagen vanwege zijn joodsheid, samen met 133 andere Amsterdamse leerkrachten.
Naast hem kon er een ‘onderwijzeres van bijstand’ worden benoemd. Net als voor Bernard wendde de Burgemeester zich tot de Centrale Commissie voor het Joodse Onderwijs

Centrale Commissie voor het Joodsche Onderwijs

De CCJO werd in juni 1941 ingesteld door de Joodsche Raad,  als coördinatie- en advies orgaan voor het nieuwe joodse onderwijs, dat  in september dat jaar door de bezetter is afgedwongen. Later ging de CCJO op in het Bestuur voor het Joodsche Onderwijs in Nederland, met als uitvoeringsorgaan het Joodsche Onderwijsbureau gevestigd in Amsterdam. Voordien was er al een Adviescommissie voor het Onderwijs, als onderdeel  van de Coördinatie Commissie voor Joodsche Belangen, die in december 1940 was gesticht en gevestigd was in den Haag. Deze CCJB werd echter door de bezetter eind oktober 1941 verboden. Er was immers ondertussen, sinds februari 1941 de door de bezetter gestichte Joodsche Raad.

, die sinds enkele maanden zijn best deed de benoemingen van de joodse leerkrachten te coördineren. Er waren waarschijnlijk niet genoeg voor alle nieuwe joodse scholen in het land, vandaar die coördinatie.
De commissie kwam met enkele namen, maar uiteindelijk was het Clara Keizer [1918-1979] een jonge onderwijzeres uit Deventer, die de benoeming aanvaardde. Ze trok in bij de familie Jozua Klein, die een joods pension dreven. Totdat Jozua in maart 1942 wordt opgepakt; Clara verdwijnt schielijk in de onderduik, maar komt desondanks toch in 1943 in Westerbork terecht.

Bernard van Praag was minder gelukkig met z’n huisvesting; normaal gesproken moesten óók leerkrachten wonen in de gemeente waar hun school stond, maar van het Duitse militaire gezag mochten joden zich niet meer dicht bij de Noordzeekust vestigen, zoals Leiden; waarop hij in Leiderdorp een woning vond vond.
Ondertussen waren er verhuisbeperkingen voor de Joodse Nederlanders van kracht geworden; dus blijft hij pendelen tussen Amsterdam en Leiden. Totdat het vanaf juni 1942 voor joden zelfs verboden werd zich te verplaatsen verder dan 6 kilometer van het woonadres. Bernhard kreeg toen wel een reisvergunning, en ook een Sper

Sperre

Op aandringen van de Joodsche Raad verleende de bezetter aan bepaalde categorieën joden een vrijstelling voor het opgeroepen worden voor 'tewerkstelling in Duitsland'. Dat werd een 'Sperre' genoemd. De Expositur, een bureau van de Joodsche Raad verstrekte deze, in de vorm van een stempel in het persoonsbewijs - de houdbaarheid van de vrijstelling was echter overgeleverd aan de willekeur van de bezetter. Overigens is een Sperre niet het zelfde als een Ausweis (doorgangsbewijs) en ook niet als een Persoonsbewijs, dat iedereen bij zich moest dragen - de joden met een vette J er in gestempeld.

, maar was overgeleverd aan de willekeur van de stationscontroles. Onduidelijk is hoe lang hij het heeft volgehouden, elke dag op en neer tussen Leiden en Amsterdam.
Toen de Joodsche Raad óók de school in Leiden had overgenomen, daartoe gedwongen door de bezetter, stond hij nog op de ‘loonlijst’. Met naast hem Henriëtte Citroen, [1899-1944] als onderwijzeres van bijstand, voor de lagere klassen.

Het leerlingenaantal bleef op peil, totdat halverwege maart 1943 met de laatste grote razzia, de stad ‘ontjoodst’ werd, waarop het onderwijsbureau van de Joodsche Raad het schooltje sloot, op 24 maart.

Van de ruim 60 leerlingen die de Leidse joodse lagere school gedurende die anderhalf jaar bezocht, vonden er 42 de dood in de kampen, waaronder alle 26 van het Israëlitisch Weeshuis aan de Roodenburgerstraat.

Het is in september 1941 direct duidelijk voor de middelbare scholieren – verdeeld over zeven verschillende schooltypen, dat er geen joodse school of scholen in Leiden kunnen worden gesticht.
Naast het probleem van de kleine aantallen is er nog het feit dat de leerplichtig

leerplicht-leeftijd

In die tijd was er sprake van een leerplicht die aanving op de dag dat je zeven jaar was geworden en eindigde zodra je zeven klassen van de lagere school had doorlopen, maar niet voor de leeftijd van 13 en niet later dan het 14^elevensjaar; het eindigde altijd aan het eind van het schooljaar, dus niet op je verjaardag. – dat is de wet van 1920. Er werd echter door de jaren heen, nogal aan de formuleringen geschaafd, zodat het uiteindelijk werd ‘indien het kind, de klasse heeft doorlopen, waarin het bij het bereiken van den dertienjarige leeftijd was geplaatst.’

Gedurende de bezettingsperiode werd echter door het Departement voor Opvoeding, de leerplicht toch met één jaar verlengd, met de bedoeling dat het kind tenminste twee jaar vervolgonderwijs zou kunnen genieten.

in die jaren eindigde in het jaar dat je vijftien werd. Een deel van die middelbare leerlingen vielen dus niet meer onder de zorg die een gemeente heeft voor haar leerplichtige leerlingen. Bovendien kozen veel van hen dit als moment om het onderwijs vaarwel te zeggen.
Wel zijn er nog zo’n vijf HBS’ers

HBS

Hogere Burgerschool, schooltype vergelijkbaar met het huidige HAVO en athenaeum.

die van af toen elke dag met de Blauwe Tram naar den Haag reizen, voor het pas geopende Joods Lyceum in de Fisherstraat.  Terwijl de paar joodse MULO-klantjes

MULO

Een logische consequentie van de Onderwijswet van 1920 was het ontstaan van een volwaardige onderwijsvorm na de lagere school, maar niet zo hoog gegrepen als de HBS of het Gymnasium, dat werd dus het Meer Uitgebreid Lager Onderwijs, de MULO dus. Die duurde eerst drie jaar, werd later vier jaar en vulde zo ruimschoots de behoefte aan doorleren, vooral in kantoor- en handels-vakken, dus naast de talen, wiskunde en rekenen, ook handelsrekenen, handelskennis, machineschrijven, en zelfs ook stenografie. Tegenwoordig kennen we deze opleiding als VMBO-t.

nog tot januari 1942 moesten wachten voordat er in den Haag ook een joodse MULO kwam, in de Waalstraat vlakbij Station Staatsspoor.
Ook voor hen was de Blauwe Tram de oplossing, maar toen in juni ‘42 de reisbeperkingen voor joden van kracht werden, slonk het groepje ‘trammers’ snel.

Deze tekst is een vrije bewerking van de oorspronkelijke, van Leonard Kasteleyn, die in 2003 is gepubliceerd in ‘Vervolging en bescherming, joden in Leiden 1933 – 1945’ – een uitgave Stedelijk Museum de Lakenhal – Leiden.