Joodse school Zutphen

Na de zomervakantie van 1941 maakte de bezetter

bezetter

In mijn teksten gebruik ik het begrip 'de bezetter' voor de hele verzameling Duitse instituties die namens de Reichskommissar Seyss-Inquart in Nederland de macht uitoefenden (nee niet besturen, dat deed de Nederlandse Overheid.)

bekend dat joodse kinderen niet langer school mochten gaan met de andere leerlingen. Ze moesten worden geplaatst op aparte, daartoe opgerichte joodse scholen; dat moest ook in Zutphen gebeuren. Burgemeester Dijckmeester liet daarom nagaan hoeveel leerplichtige leerlingen van Joodschen

van joodschen bloede

In november 1940 introduceerde de bezetter de criteria voor het joodszijn: Jood is een ieder, die uit ten minste drie naar ras voljoodsche grootouders stamt. Als jood wordt ook aangemerkt hij die uit twee voljoodsche grootouders stamt en - hetzij zelf op den negenden Mei 1940 tot de joodschkerkelijke gemeente heeft behoord of na die datum daarin wordt opgenomen, - hetzij op den negenden Mei 1940 met een jood was gehuwd of na dat oogenblik met een jood in het huwelijk treedt.

 bloede er in zijn gemeente waren, opdat hij over de oprichting van zo’n school kon beslissen.

In Zutphen woonden toen zo’n 650 joden, waaronder zo’n 52 leerplichtige

leerplicht-leeftijd

In die tijd was er sprake van een leerplicht die aanving op de dag dat je zeven jaar was geworden en eindigde zodra je zeven klassen van de lagere school had doorlopen, maar niet voor de leeftijd van 13 en niet later dan het 14^e levensjaar; het eindigde altijd aan het eind van het schooljaar, dus niet op je verjaardag. – dat is de wet van 1920. Er werd echter door de jaren heen, nogal aan de formuleringen geschaafd, zodat het uiteindelijk werd ‘indien het kind, de klasse heeft doorlopen, waarin het bij het bereiken van den dertienjarige leeftijd was geplaatst.’

Gedurende de bezettingsperiode werd echter door het Departement voor Opvoeding, de leerplicht toch met één jaar verlengd, met de bedoeling dat het kind tenminste twee jaar vervolgonderwijs zou kunnen genieten.

kinderen, waarvan bijna 40 op een lagere school zaten. Voor deze kinderen moest er dus onderwijs worden georganiseerd, in de vorm van een tweeklassige Joodse school, met uiteraard uitsluitend Joodse leerkrachten. Dat was niet zo eenvoudig te regelen, want wie draaide er op voor de kosten, het aantal was immers te gering om een nieuwe gemeentelijke school te stichten.
Pas toen de Secretaris-generaal van het Departement

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

van Opvoeding in den Haag die namens de bezetter de regie over de nieuwe Joodse scholen had, tegen eind oktober óók Zutphen aanwees als vestigingsplaats voor een joodse lagere school, gaf de burgemeester

Burgemeester

Elke gemeente in Nederland wordt bestuurd door een Gemeenteraad en een college van Burgemeester en Wethouders. Maart 1941 schafte de bezetter dit democratisch geheel af en verleende de burgemeester vanaf dat moment het alleenrecht zijn gemeente te besturen; hij liet zich bijstaan voor wethouders, die niets meer waren dan uitvoerende ambtenaren, zonder invloed op het beleid van de bezetter en de burgemeester. Vanaf maart 1941 werden de meeste burgemeesters ontslagen en vervangen door figuren die loyaal waren aan de 'Nieuwe Orde'. Meteen op 7 mei 1945 werden deze allemaal meteen weer ontslagen en de meesten direct daarna gevangen gezet, vervolgens berecht en veroordeeld en hun burgerrechten ontnomen. Niet allemaal waren ze echt 'fout' geweest, sommigen probeerden er 'het beste van te maken'. Hun kinderen gingen hun leven lang er zwaar onder gebukt : een foute vader !  

zijn goedkeuring voor een Joodse school. Omdat duidelijk werd dat zo’n schooltje niet in het zelfde gebouw mocht zitten met een andere (niet-joodse) school terwijl er in Zutphen niet zomaar een geschikt gebouw leeg stond, werd er een beroep gedaan op het bestuur van Israëlitische

Joodse Gemeente

In die tijd noemde men de joodse gemeenschap 'Israëlitisch' en de kerk was dus de 'Israëlitische Gemeente' - er waren er echte twee : het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap (N.I.K.) en het Portugees-Israëlitisch Kerkgenootschap (P.I.K.).

Kerkgemeenschap. Die had naast haar Synagoge

Synagoge

Joods gebedshuis, ook wel Sjoel genoemd.

een vrij groot pand ‘Hof van Flodorp’ aan de Halterstraat, waar (oa) het joodse godsdienstonderwijs werd gegeven.

Na een overleg tussen de gemeente en het Kerkbestuur, kon de Joodse school vanaf maandag 1 december 1941 daar terecht; de kinderen werden er al sinds die verwijdering begin september, dagelijks opgevangen. Maar ondertussen had de dienst gemeentewerken de twee lokalen helemaal ingericht voor het gewone lager onderwijs; met schoolbanken, krijtborden en wat al nog meer; bij elkaar voor ruim 500 gulden. En had de burgemeester voor de 51 kinderen twee onderwijzeressen benoemd. Dat waren Louise van der Velde [1905-1943] e.v. Michel Mozes Noach [1895-1943] . Per 1 december 1941 werd ze Hoofd de School op de nieuwe Joodse lagere school en zorgde voor de gecombineerde klassen 4-5-6. Ze werd voor de lagere klassen bijgestaan door Sophia (Fietje) Noach [1906-1965], die in Zutphen voor de klas had gestaan. Dat duurde tot de zomer van 1942, toen zowel Louise als Sophie plotseling verdwenen waren, in de onderduik.

Alhoewel het schooltje onderdak had bij de Israëlitische gemeente, die daar geen huur voor vroeg, was de Gemeente Zutphen de verantwoordelijke. Die had de leerkrachten aangesteld, betaalde de wedde en zorgde keurig voor al het nodige om onderwijs te kunnen geven aan die 51 kinderen (38 uit Zutphen, 8 uit Lochem, 3 uit Hengelo (GLD) en 2 uit Steenderen). (de 14 leerlingen in het vervolgonderwijs zien we terug op de Joodse Ulo in Deventer).
De burgemeester ging er daarbij vanuit dat de kosten voor het lager onderwijs door het Rijk zouden worden terugbetaald, zoals de Secretaris-generaal van het Opvoedingsdepartement had laten weten. Maar toen burgemeester Dijckmeester in oktober 1942 de rekening voor de kosten van het eerste schooljaar, 5 duizend gulden indiende, bleek dat deze toezegging niets waard was; er werd geen cent vergoed.
Ondertussen, vanaf september 1942 was het schooltje tezamen met al het Joodse onderwijs in Nederland, in opdracht van de bezetter overgenomen door de Joodsche

Joodsche Raad

Een in 1941 door de bezetter geïnstalleerd advies- en uitvoeringsorgaan voor alle joodse aangelegenheden. Tegelijkertijd werden alle bestaande joodse verenigingen en stichtingen verboden. Maar onder die nieuwe Raad werden al snel allerlei commissies en besturen gevormd, zo ook het Bestuur van het Joodsche Onderwijs in Nederland, dat vanaf september 1942 alle joodse scholen in Mokum en de Mediene onder haar beheer had.

Raad. De gemeentelijke bemoeienis kwam daarmee tot een einde en werd in Zutphen door het Synagogebestuur een schoolcommissie ingesteld. Diens eerste taak was vervanging te vinden voor de twee onderwijzeressen die in onderduik waren gegaan. Dat werd Rosa (Roosje) Meijers [1906-1991] e.v. Meijer Groen [1915-2012] ; ze had de meisjes het eerste schooljaar al handwerkonderwijs gegeven en kwam nu dagelijks voor de klas te staan. Er waren toen nog zo’n 20 leerlingen, alleen uit Zutphen, die uit de andere plaatsen konden vanwege de reisbeperkingen die de bezetter de joodse Nederlanders had opgelegd, niet meer naar Zutphen komen. En toen in april 1943 het de joden verboden werd zich in enige Nederlandse provincie te bevinden, werd het Zutphens Joodse schooltje door de Joodsche Raad gesloten; er waren toen nog 2 kinderen.

Louise van der Velde werkte daarvoor op een school in Deventer, waar ze vanwege haar joodsheid was ontslagen. Ze was aangemerkt als  kostwinner (dan kreeg je een toeslag op je wedde) omdat ze voor haar moeder zorgde; die toeslag vroeg en kreeg ze ook toen ze in Zutphen was benoemd. Maar begin februari 1942 trouwde ze met Michel Mozes Noach en verviel die toeslag, uiteraard was haar man de kostwinner. Louise en Michel woonden in Deventer en zij pendelde dus dagelijks per trein heen en weer, totdat na de zomer 1942 haar reisvergunning niet verlengd werd, toen verdween ze uit het onderwijs. Net als Fietje Noach, beide waren ondergedoken, maar helaas kwam Louise in november 1942 toch in Westerbork terecht. Het Onderwijsbureau van de Joodsche Raad, die toen haar werkgever was, probeerde haar vrij te krijgen wegens haar onmisbaarheid op die Joodse school in  Zutphen. Helaas tevergeefs, 19 februari 1943 werd ze in Auschwitz gedood.

BRON
erfgoedcentrum Zutphen – 0003/5503 en 5507

(als je mij er om vraagt, kan ik je de leerlingenlijst van deze school leveren)

Via de onderstaande links kan je meer en verder lezen over de geschiedenis van de Verdwenen Joodse Scholen, als een van de aspecten van het leed dat de joodse Nederlanders werd aangedaan.

En dan nog dit

Het is mijn bedoeling dat in 2025 op alle plekken waar in 1941-1943 een joodse school gevestigd was (lager onderwijs; ulo; lyceum) een klein herinneringsbordje komt met een QR-code die leidt naar de website-pagina die over die plaats en school (scholen) gaat.

Het is niet makkelijk voor mij, om vanuit Amsterdam waar ik woon, dat voor elkaar te krijgen.

Daarom vraag ik medewerking van iedereen die zich betrokken voelt bij een stad in de Mediene en/of de geschiedenis van een van de Verdwenen Joodse Scholen.

Voel je je aangesproken ? Neem dan alsjeblieft contact met mij op via aart@verdwenen-joodse-scholen.nl

Dat geldt ook als je specifiek iets willen weten of als je informatie hebt over een van de joodse scholen in Nederland – in de periode 1941-1943.