Joodse school Zeist

Een van de maatregelen waarmee de Duitse bezetter

bezetter

In mijn teksten gebruik ik het begrip 'de bezetter' voor de hele verzameling Duitse instituties die namens de Reichskommissar Seyss-Inquart in Nederland de macht uitoefenden (nee niet besturen, dat deed de Nederlandse Overheid.)

de joodse Nederlanders het onmogelijk maakte maatschappelijk te verkeren was het bevel van begin augustus 1941 dat joodse kinderen niet meer samen met andere leerlingen naar school mochten gaan.
Er moesten afzonderlijke scholen komen, uitsluitend voor joodse leerlingen en joodse leerkrachten.
De gemeentebesturen van tal van Nederlandse plaatsen werden opgezadeld met het organiseren van die nieuwe Joodse scholen, zolang als dat mocht duren.

In Zeist liet burgemeester

Burgemeester

Elke gemeente in Nederland wordt bestuurd door een Gemeenteraad en een college van Burgemeester en Wethouders. Maart 1941 schafte de bezetter dit democratisch geheel af en verleende de burgemeester vanaf dat moment het alleenrecht zijn gemeente te besturen; hij liet zich bijstaan voor wethouders, die niets meer waren dan uitvoerende ambtenaren, zonder invloed op het beleid van de bezetter en de burgemeester. Vanaf maart 1941 werden de meeste burgemeesters ontslagen en vervangen door figuren die loyaal waren aan de 'Nieuwe Orde'. Meteen op 7 mei 1945 werden deze allemaal meteen weer ontslagen en de meesten direct daarna gevangen gezet, vervolgens berecht en veroordeeld en hun burgerrechten ontnomen. Niet allemaal waren ze echt 'fout' geweest, sommigen probeerden er 'het beste van te maken'. Hun kinderen gingen hun leven lang er zwaar onder gebukt : een foute vader !  

Willem Visser allereerst nagaan hoeveel leerplichtige leerlingen van Joodschen bloede

van joodschen bloede

In november 1940 introduceerde de bezetter de criteria voor het joodszijn: Jood is een ieder, die uit ten minste drie naar ras voljoodsche grootouders stamt. Als jood wordt ook aangemerkt hij die uit twee voljoodsche grootouders stamt en - hetzij zelf op den negenden Mei 1940 tot de joodschkerkelijke gemeente heeft behoord of na die datum daarin wordt opgenomen, - hetzij op den negenden Mei 1940 met een jood was gehuwd of na dat oogenblik met een jood in het huwelijk treedt.

er in zijn gemeente waren.
Dat waren er niet zo veel, in die tijd woonden er in Zeist zo’n 300 joden, mannen, vrouwen en kinderen, daarvan waren er 15 leerplichtig

leerplicht-leeftijd

In die tijd was er sprake van een leerplicht die aanving op de dag dat je zeven jaar was geworden en eindigde zodra je zeven klassen van de lagere school had doorlopen, maar niet voor de leeftijd van 13 en niet later dan het 14^e levensjaar; het eindigde altijd aan het eind van het schooljaar, dus niet op je verjaardag. – dat is de wet van 1920. Er werd echter door de jaren heen, nogal aan de formuleringen geschaafd, zodat het uiteindelijk werd ‘indien het kind, de klasse heeft doorlopen, waarin het bij het bereiken van den dertienjarige leeftijd was geplaatst.’

Gedurende de bezettingsperiode werd echter door het Departement voor Opvoeding, de leerplicht toch met één jaar verlengd, met de bedoeling dat het kind tenminste twee jaar vervolgonderwijs zou kunnen genieten.

zoals bleek uit de opgaven van de elf Zeister scholen.

Natuurlijk was het voor de scholen niet vanzelfsprekend een dergelijke opgave van leerlingen aan de gemeente te verstrekken. Vooral de niet-gemeentelijk schoolbesturen mopperden er openlijk over en de Huishoudschool

Nijverheidsonderwijs

Sinds de jaren '20 van de vorige eeuw een schooltype dat gericht was op ambacht, huishouden, scheepvaart, landbouw en handwerken. Tegenwoordig is dat onderwijs onderdeel van het VMBO. De meeste Nijverheidsscholen waren gesticht door een vereniging en (dus) grotendeels afhankelijk van Rijkssubsidie.

meldde wel dat er een joods meisje was maar weigerde haar naam te geven. Bovendien wilde de directie voor haar een ontheffing van het bevel, omdat ze het schier onmogelijk achtte dat haar leerlinge elders huishoudonderwijs zou kunnen krijgen. De bezetter weigerde echter en verwees naar de grote steden, daar waren immers wel Joodse huishoudscholen geopend.
Ook was er een protest van het bestuur van de school van de Gereformeerde Gemeente, dat nam een duidelijk standpunt in ‘Overigens betreuren wij ten zeerste, dat het Departement van Opvoeding deze maatregelen meent te moeten nemen, als zijnde in strijd met Gods Woord en met de verkregen vrijheid van ons Christelijk onderwijs, hetgeen wij in ons bericht aan het Departement ook hebben vastgelegd.’

Vijftien leerlingen, waarvan slechts dertien in de lagere onderwijsleeftijd, dat waren er te weinig voor het stichten van een heuze joodse school. De burgemeester had dus een groot probleem, het bevel

het bevel

het bevel dat de Reichskommissar publiceerde op 8 augustus 1941, omvatte de volgende elementen:

• ab 1. September ds. Js sämtliche jüdischen Schuler aus den niederländischen öffentlichen  und privaten Schulen ausscheiden und in denkbar kürzester Frist in Judenschulen zusammengefasst werden, in denen lediglich jüdischen Lehrer unterrichten. Derartige Schulen müssen in den Städten Amsterdam, Den Haag und Rotterdam bis zum 1. September ds. Js. vom Staat oder den Gemeinden zur Verfügung gestellt sein. In den Provinzhaupstädten soll, soweit erforderlich, das Gleiche mögelichst bis zum 1. October ds. J.s erreicht sein.
• Es muss verhindert werden, dass durch die Ausführung dieser Weisung jüdische Kinder über die normale Ferienzeit hinaus länger als etwa vier Wochen unbeschult bleiben.
• Es ist beabsichtigt, die Unterhaltung und die Aufsicht der Juden-schulen einem zu gründenden jüdischen Rat zu überlassen.
• Jüdische Schüler (Lehrer) im Sinne dieses Erlasses sind solche Personen, die nach § 4 der Verordnung Nr. 189/1940 des Reichskommissars über die Anmeldung von Unternehmen Juden sind oder als Juden gelten.

van de bezetter van begin augustus was immers duidelijk : de verbannen joodse kinderen mochten niet langer dan vier weken zonder onderwijs zitten.

De stichtingsnorm

stichtingsnorm

stichtingsnorm Het probleem bij die nieuwe joodse scholen was het minimale aantal leerlingen dat volgens de onderwijswet voor de oprichting noodzakelijk was. Secretaris-generaal van Dam, van het Opvoedingsdepartement noemde in zijn schrijven begin september, 50 leerlingen als ondergrens. Dat aantal werd in veel kleine plaatsen niet gehaald, waarop hij na overleg met de bezetter de gemeentebesturen eind november 1941 liet weten dat er ‘tenminste ongeveer 40 leerlingen’ aanwezig dienen te zijn. Maar zelfs dat aantal was in tal van plaatsen niet realistisch, waarop van Dam oogluikend accepteerde dat een aanvulling met ULO-klassen bij de lagere school, de oplossing kon zijn.

voor zo’n nieuwe joodse school, zo liet het Departement van Opvoeding in de Haag aan de gemeente weten was echter 50 leerlingen. Die norm werd weliswaar eind november 1941 verlaagd naar ‘tenminste ongeveer 40’ maar dertien leerlingen was gewoon te weinig. Ook als de twee andere kinderen, die op de RK Ulo en op de Zeister Huishoudschool zaten, in zoiets als een Ulo-kopklas

ULO-kop

Omdat het aantal joodse ULO-leerlingen (uitgebreid lager onderwijs) in de meeste gemeenten te gering was om een afzonderlijke joodse ULO te stichten, koos men er voor om voor deze groep leerplichtige leerlingen (dus kinderen van 13 - 14 en 15 jaar) een klas toe te voegen aan de nieuw opgezette joodse lagere school in die plaats. Een ULO-kop zogezegd.

aan het schooltje zouden worden toegevoegd.

Kortom de burgemeester was aan zet en in overleg met de Secretaris-generaal van hetOpvoedingsdepartement

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

wendde hij zich tot de buurgemeenten. Immers ook daar woonden joodse gezinnen met leerplichtige kinderen. In De Bilt waren het er twaalf, in Doorn vijf en in Driebergen tien.
En zo had burgemeester Visser binnen een paar weken ruim 40 leerlingen verzameld voor een regionale joodse school en dat met instemming van de Coördinatie Commissie

Centrale Commissie voor het Joodsche Onderwijs

De CCJO werd in juni 1941 ingesteld door de Joodsche Raad,  als coördinatie- en advies orgaan voor het nieuwe joodse onderwijs. Later ging de CCJO op in het Bestuur voor het Joodsche Onderwijs in Nederland, met als uitvoeringsorgaan het Joodsche Onderwijsbureau in Amsterdam. Voordien was er al een Adviescommissie voor het Onderwijs, als onderdeel  van de Coördinatie Commissie voor Joodsche Belangen, die in december 1940 was gesticht en gevestigd was in den Haag. Deze CCJB werd echter door de bezetter eind oktober 1941 verboden.

voor het Joodse Onderwijs, dat hem kon adviseren over de beschikbare leerkrachten. Die moesten net als de kinderen van Joodschen bloede zijn en waren om die reden in maart 1941 overal door de gemeenten met ontslag gestuurd.

Die CCJO had berekend dat er waarschijnlijk te weinig bevoegde krachten waren om alle te openen joodse scholen in het land naar behoren te kunnen helpen. Dat was dan ook de reden dat het Opvoedingsdepartemment het aan die CCJO overliet om in te stemmen met een plaatselijk initiatief voor een school én voor de benoeming van leerkrachten. Al snel kwamen ze met Mozes van Staveren [1889-19866] als bevoegde leerkracht, hij was al in dienst van de gemeente geweest tot maart van dat jaar, maar had vervolgens een andere route gekozen, dus zocht de Commissie  verder.

Maar naast het verzamelen van voldoende leerlingen en de werving van leerkrachten was er voor de burgemeester nog een probleem :  de huisvesting.  In Zeist stond niet ‘toevallig’ een schoolgebouw leeg en inhuizen bij een andere school, dat had de bezetter strikt verboden: niet onder één dak en zeker niet met één schooldeur en schoolplein !
En daar ontstond de vertraging, die pas begin 1942 kon worden opgelost. Toen was er onderdak gevonden in het Catechisatiegebouwtje van de vereniging voor Christelijk Nijverheidsonderwijs aan de Antonlaan (nr 10).

En zo kon halverwege februari 1942 de Zeister Joodse school beginnen, met Dina Susanna Adelbergen [1893-1943] als enige leerkracht en Hoofd der School. Zij kwam uit Amsterdam waar de CCJO haar had weggeplukt van de nieuwe joodse scholen in de hoofdstad.

Er kwamen 32 leerlingen opdagen; 13 uit  Zeist en verder uit de Bilt (6),  Doorn (5), Driebergen (7) en Maarn (1); ze reisden elke dag met de tram naar school en terug. Om die reden werd er op school overgebleven en de schooltijden aangepast naar 10 uur tot 15 uur, van maandag tot en met vrijdag. De leerlingen werden verdeeld over de twee beschikbare leslokalen, alhoewel Dina de enige leerkracht bleef.

Al snel werden door die CCJO, onderwijscommissies ingesteld in alle plaatsen waar een joodse school geopend was; in Zeist was het een éénmans-commissie bestaande uit Elieser Namenwirth, de plaatselijke vertegenwoordiger van de (landelijke) Joodsche Raad. Hij bemoeide zich actief met het schooltje, onder andere over het leerplan, waarin naast de ‘maatschappelijke

maatschappelijke vakken

Vanaf de dag dat de Joodsche Raad, via Commissie/Bestuur voor het Joodse onderwijs zich van de bezetter met die nieuwe joodse scholen mocht bemoeien, ging het gesprek over de status van die scholen; maw hoe joods moesten die scholen zijn. Men onderscheidde twee soorten leervakken, de Maatschappelijke (B) vakken,  zoals taal,  rekenen, aardrijskunde etc. en de Godsdienst (A) vakken. Die A vakken moesten, vonden de orthodoxe bestuursleden zeker vijf lesuren per week worden gegeven (en in de hogere klassen zelfs het dubbele), binnen een weekprogramma van in totaal zo'n 33 lesuren (incl. 2 uur gymnastiek). Maar zelfs dat vonden de liberale (lees niet-godsdienstige) bestuursleden nogal gortig, met als gevolg dat de A en B-uren strijd lokaal werd uitgeknokt door de Joodse schoolcommissie en het hoofd der school.  

vakken ruimte werd gemaakt voor joodse vakken, zoals Hebreeuws en Joodse geschiedenis. Alhoewel die vakken natuurlijk niet verplicht waren op de openbare school, werd op de ouders enige drang uitgeoefend op het laten deelnemen aan deze lessen, die gegeven werden door Joseph Wijnberg [1915-1944] uit Utrecht.

Naast deze godsdienstonderwijzer, kreeg juf Dina ook assistentie van Peter Mazur [1922-2001] en Ephraïm Gazan [1891-1942] vooral voor de bovenbouw; Ephraim was boekhouder en Peter studeerde natuurkunde (en werd later hoogleraar in Leiden en stichtte daar het Lorentz-instituut).

In het tweede schooljaar, vanaf augustus 1942 werd alles anders; ondertussen was het schooltje verhuisd naar de Emmastraat (nr 14), in een gebouw van de rooms-katholieke parochie. Het leerlingenaantal daalde snel van 36 die er nog in april waren naar 30 in november, waarvan nog maar 7 uit Zeist. En de beide hulpleerkrachten waren verdwenen. Ephraim ging al in augustus 1942 op transport en Peter dook even snel onder. In 1943 was ook Dina aan de beurt, met het transport op 1 juni verdween ook zij, maar toen was het schooltje al gesloten.

En net als alle andere Joodse scholen werd het Zeister regionale joodse schooltje per 1 september in opdracht van de bezetter overgenomen door de Joodse Raad, die een landelijk bestuur en onderwijsbureau er mee belastte. Dientengevolge stopte de bemoeienis van de gemeente Zeist met het joodse schooltje en werd Dina Adelsbergen per 1 november ontslag verleend; haar salaris stopte subiet. En omdat haar nieuwe broodheer, het Joodse schoolbestuur aan wachtgelders geen salaris betaalde viel Dina terug op de wachtgelduitkering van de Amsterdamse onderwijsbetrekking vanaf 1921 tot maart 1941.

Op 3 mei 1943 schreef het Hoofd der School aan de gemeente dat zij de Zeister Joodse school niet meer kon leiden en bedankte voor de medewerking die zij had ondervonden.
Het Bestuur voor het Joodse onderwijs in Nederland deed er nog een schepje bovenop door te berichten dat zij wegens gebrek aan leerlingen en leerkracht helaas de school had moeten sluiten. Dat bericht bereikte de gemeente pas op 21 juni, drie weken nadat Dina van Westerbork naar het Oosten reisde. Naast haar verdwenen ook negen van haar leerlingen in de kampen.

bronnen
archief gemeente Zeist, 1906-1945, inv.nr. 2180;
NIOD 182/120; 346 t.m 351
en natuurlijk
R.P.M Rhoen; een joodse school in Zeist; publicatie in Oud Utrecht, zomer 1996  

En dan nog dit

Het is mijn bedoeling dat in 2025 op alle plekken waar in 1941-1943 een joodse school gevestigd was (lager onderwijs; ulo; lyceum) een klein herinneringstegeltje komt met een QR-code die leidt naar de website-pagina die over die plaats en school (scholen) gaat.
Het is niet makkelijk voor mij, om vanuit Amsterdam waar ik woon, dat voor elkaar te krijgen.
Daarom vraag ik medewerking van iedereen die zich betrokken voelt bij een stad in de Mediene en/of de geschiedenis van een van de Verdwenen Joodse Scholen.

Voel je je aangesproken ? Neem dan alsjeblieft contact met mij op via aart@verdwenen-joodse-scholen.nl

Dat geldt ook als je specifiek iets willen weten of als je informatie hebt over een van de joodse scholen in Nederland – in de periode 1941-1943.