Joodse school Wassenaar

Tegen het einde van augustus 1941 kregen alle gemeentebesturen het bericht dat de bezetter had bevolen dat joodse kinderen niet langer samen met de ‘arische’ kinderen naar school mochten gaan. Uit een telling die de gemeenten ondertussen hadden gedaan, bleek dat het in heel Nederland zo’n 13 duizend kinderen betrof, daar moesten dus aparte scholen voor komen.

Ook in de gemeente Wassenaar waren ondertussen de joodse leerlingen geteld, dat waren er 14. De burgemeester liet dat weten aan het Departement

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

van Opvoeding die namens de bezetter

bezetter

In mijn teksten gebruik ik het begrip 'de bezetter' voor de hele verzameling Duitse instituties die namens de Reichskommissar Seyss-Inquart in Nederland de macht uitoefenden (nee niet besturen, dat deed de Nederlandse Overheid.)

de regie over dat nieuwe joodse onderwijs was opgedragen. Niet veel later publiceerde de Secretaris-generaal van dat Departement, een lijst van de gemeenten die door hem waren aangewezen een joodse school voor gewoon lager onderwijs in te richten. Die lijst telde 32 gemeenten, met Amsterdam als koploper, daar betrof het zo’n 4.000 lagere school kinderen.
Vreemd genoeg stond Wassenaar als enige kleine gemeente op die lijst, en niet Venlo, Heerlen, Alkmaar of Zeist. Pas later kregen die plaatsen van het Departement de functie ‘centrumgemeente’ en daarmee de taak ook joodse kinderen uit de omliggende gemeenten op te nemen in die nieuwe Joodse scholen. Maar dat gold juist niet voor Wassenaar, dat ingeklemd tussen Leiden en Den Haag, blijkbaar zorg moet dragen voor haar eigen joodse leerlingen.

In Wassenaar woonden in die tijd slechts een paar honderd joden, waaronder enkele zeer welgestelde ondernemers zoals de familie Samuel van den Bergh, (van de margarine). Maar die waren al aan het begin van de Duitse inval uitgeweken naar Zuid Frankrijk; hun landgoed De Wiltzangk werd ingepikt door een van de kopstukken van de bezettingsmacht. Hij was niet de enige; zo’n beetje de hele Duitse ‘elite’ vestigde zich in Wassenaar in ingepikte landhuizen.

Van die 14 joodse leerlingen bleken er drie op het Rijnlandslyceum in Wassenaar te zitten, hun ouders hadden zodra de isolatie-maatregel bekend werd, besloten hun kinderen naar het nieuwe Joods Lyceum in den Haag te sturen. Ook was er een vader die de burgemeester liet weten dat zijn dochter, twaalf jaar oud, in het vervolg naar de Joodse lagere school in de Haagse Bezemstraat zou gaan; alle vier pakten vanaf 1 oktober de dag dat de maatregel van kracht werd, elke schooldag de Gele tram naar den Haag.

Zo bleven er slechts tien joodse lagere schoolleerlingen over, de oudste zat eigenlijk al op de gemeentelijke ULO

ULO

Toentertijd duurde de leerplicht tot in het jaar dat je 15 werd. Maar lang niet  alle kinderen was geschikt voor het Middelbaar Onderwijs (HBS en  Gymnasium). Daarom waren er ook scholen voor de andere leerlingen, de Ambachtsschool, de Nijverheidsschool en de ULO (voor uitgebreid lager onderwijs). Dat schooltype is vergelijkbaar met het huidige VMBO-t.  

-school, terwijl de jongste net in de eerste klas zat. Voor dit kleine en diverse groepje moest de gemeente dus onderwijs organiseren. Dat aantal van tien was absoluut te gering om te voldoen aan de minimale oprichtingseis

stichtingsnorm

stichtingsnorm Het probleem bij die nieuwe joodse scholen was het minimale aantal leerlingen dat volgens de onderwijswet voor de oprichting noodzakelijk was. Secretaris-generaal van Dam, van het Opvoedingsdepartement noemde in zijn schrijven begin september, 50 leerlingen als ondergrens. Dat aantal werd in veel kleine plaatsen niet gehaald, waarop hij na overleg met de bezetter de gemeentebesturen eind november 1941 liet weten dat er ‘tenminste ongeveer 40 leerlingen’ aanwezig dienen te zijn. Maar zelfs dat aantal was in tal van plaatsen niet realistisch, waarop van Dam oogluikend accepteerde dat een aanvulling met ULO-klassen bij de lagere school, de oplossing kon zijn.

van 50 leerlingen, die de Secretaris-generaal had bepaald. Later verlaagde hij dat naar minstens ongeveer 40, maar dan nog tien was veel te weinig.
Burgemeester

Burgemeester

Elke gemeente in Nederland wordt bestuurd door een Gemeenteraad en een college van Burgemeester en Wethouders. Maart 1941 schafte de bezetter dit democratisch geheel af en verleende de burgemeester vanaf dat moment het alleenrecht zijn gemeente te besturen; hij liet zich bijstaan voor wethouders, die niets meer waren dan uitvoerende ambtenaren, zonder invloed op het beleid van de bezetter en de burgemeester. Vanaf maart 1941 werden de meeste burgemeesters ontslagen en vervangen door figuren die loyaal waren aan de 'Nieuwe Orde'. Meteen op 7 mei 1945 werden deze allemaal meteen weer ontslagen en de meesten direct daarna gevangen gezet, vervolgens berecht en veroordeeld en hun burgerrechten ontnomen. Niet allemaal waren ze echt 'fout' geweest, sommigen probeerden er 'het beste van te maken'. Hun kinderen gingen hun leven lang er zwaar onder gebukt : een foute vader !  

baron van Wijngaarden (die in 1942 werd ontslagen) vreesde een bekostigingsprobleem en had dat al op 16 september aan het departement voorgelegd: ‘De meeste dezer kinderen zijn te jong om een school in Den Haag te bezoeken. Daarom overweeg ik van gemeentewege op bescheiden wijze in het onderwijs aan deze leerlingen te voorzien. Gaarne zou ik spoedig vernemen of Uwerzijds daarvoor toestemming kan worden verleend.’ (archief wassenaar 1.851-4261). Het ging de burgemeester om financiële afdekking, de gemeentebegroting bood natuurlijk geen ruimte voor zo’n schooltje. Maar het departement antwoordde niet, wel volgde op 28 oktober die ‘aanwijzing’ waarin ook duidelijk was gesteld ‘voorshands kunnen de kosten als voorschot door de gemeente worden vergoed’, maar hoe het departement deze betalingen zou verrekenen bleef in die brief uiterst vaag. Tegen eind november kwam er nog een schrijven, dit keer van de Centrale Commissie

Centrale Commissie voor het Joodsche Onderwijs

De CCJO werd in juni 1941 ingesteld door de Joodsche Raad,  dat als coördinatie- en advies orgaan zich bemoeide met het nieuwe joodse onderwijs. Later ging de CCJO op in het Bestuur voor het Joodsche Onderwijs in Nederland, met als uitvoeringsorgaan het Joodsche Onderwijsbureau in Amsterdam. Voordien was er al een Adviescommissie voor het Onderwijs, als onderdeel  van de Coördinatie Commissie voor Joodsche Belangen, die in december 1940 was gesticht en gevestigd was in den Haag. Deze CCJB werd echter door de bezetter eind oktober 1941 verboden.

voor het Joodse Onderwijs, die gemeenten bijstond in het vinden van de joodse leerkrachten, dat mejuffrouw Anholt uit Scheveningen als onderwijzeres voor die Wassenaarse leerlingen beschikbaar was.

Hier houdt echter het verhaal op. Of juf Anholt door de gemeente is aangesteld en of er een joods schooltje voor die 10 kinderen is geweest, is helaas (tot nu toe) niet duidelijk te krijgen.

Waarschijnlijk hebben die kinderen een soort van huisonderwijs genoten; tezamen en bij iemand thuis en wél met Bertha Sara Anholt [1896-1943], ze kwam uit Kampen en stond vanaf 1938 in den Haag voor de klas, maar was net als alle andere joodse onderwijskrachten in maart 1941 ontslagen. 

De onderwijswet bood voor het huisonderwijs in artikel 13/5 een oplossing die voor de gemeente financieel aantrekkelijk was, maar er zat wel een limiet aan; het maximum aantal leerling was gesteld op acht. Maar ook Venlo en Sittard, Heerlen en Alkmaar maakten gebruik van deze regeling voor de kleine groepjes joodse lagere schoolkinderen in hun gemeenten.

Lang zal dat schooltje niet hebben bestaan; al vroeg in 1942 ontstonden er voor de joodse Wassenaarders allerlei moeilijkheden, onder andere omdat de Wehrmacht

Wehrmacht

Verzamelnaam voor de Duitse militaire macht: Luchtmacht (Luftwaffe), Landmacht (Heer) en Zeemacht (Kriegsmarine).

 had bepaald dat de hele kuststrook vrij moest zijn van joden. Maar ook omdat nogal wat kopstukken van de bezettersmacht in Wassenaar hun oog liet vallen op de villa’s waar nogal wat joden woonden.
Na de zomer van 1942 waren alle joodse ingezetenen vertrokken, deels verhuisd naar Amsterdam, de enige stad waar de joodse Nederlanders zich nog mochten vestigen, deels ondertussen al getransporteerd naar Westerbork of verder weg naar het oosten; zeker zes van die veertien kinderen is daar omgekomen.

bron
Archief Wassenaar 1.851-4261 ‘maatregelen tegen joodse leerlingen’