Joodse school Venlo

Ook de Burgemeester van Venlo kreeg halverwege augustus 1941 van het Haagse Departement van Opvoeding

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

het verzoek opgave te doen van het aantal joodse leerplichtige

leerplicht-leeftijd

In die tijd was er sprake van een leerplicht die aanving op de dag dat je zeven jaar was geworden en eindigde zodra je zeven klassen van de lagere school had doorlopen, maar niet voor de leeftijd van 13 en niet later dan het 14^elevensjaar; het eindigde altijd aan het eind van het schooljaar, dus niet op je verjaardag. – dat is de wet van 1920. Er werd echter door de jaren heen, nogal aan de formuleringen geschaafd, zodat het uiteindelijk werd ‘indien het kind, de klasse heeft doorlopen, waarin het bij het bereiken van den dertienjarige leeftijd was geplaatst.’

Gedurende de bezettingsperiode werd echter door het Departement voor Opvoeding, de leerplicht toch met één jaar verlengd, met de bedoeling dat het kind tenminste twee jaar vervolgonderwijs zou kunnen genieten.

kinderen. Het was de opmaat voor het bevel van de Reichskommissar

Reichskommissar

In Nederland was Reichskommissar Arthur Seyss-Inquart [1892-1946] de hoogste ambtenaar van de bezettende macht, als directe vertegenwoordiger van Reichskanzler in Berlijn. Niet het Duitse leger had de macht over het bezette Nederland, maar alléén de Reichskommissar. Uiteindelijk was hij een van de 22 personen die tijdens het Neurenberger Tribunaal werden berecht. Seyss-Inquart werd op 1 oktober 1946 ter dood veroordeeld en twee weken later omgebracht. 

 

waarmee kinderen van Joodschen Bloede

van joodschen bloede

De bezetter introduceerde in november 1940 met verordening 189/1940 de criteria voor het joodszijn: Jood is een ieder, die uit ten minste drie naar ras voljoodsche grootouders stamt. Als jood wordt ook aangemerkt hij die uit twee voljoodsche grootouders stamt en - hetzij zelf op den negenden Mei 1940 tot de joodschkerkelijke gemeente heeft behoord of na die datum daarin wordt opgenomen, - hetzij op den negenden Mei 1940 met een jood was gehuwd of na dat oogenblik met een jood in het huwelijk treedt. Een grootouder wordt als voljoodsch aangemerkt, wanneer deze tot de joodsch-kerkelijke gemeente heeft behoord. [SAA 5191-7301/0085]

 naar afzonderlijke scholen werden verbannen.
Jo Zander, in maart dat jaar als Burgemeester

Burgemeester

Elke gemeente in Nederland wordt bestuurd door een Gemeenteraad en een college van Burgemeester en Wethouders. De bezetter schafte dit democratisch geheel in maart 1941 af en verleende de burgemeester vanaf dat moment het alleenrecht zijn gemeente te besturen; hij liet zich bijstaan voor wethouders, die niets meer waren dan uitvoerende ambtenaren, zonder invloed op het beleid van de bezetter en de burgemeester. Vanaf maart 1941 werden (bijna) alle burgemeesters ontslagen en vervangen door figuren die loyaal waren aan de 'Nieuwe Orde'. Meteen op 7 mei 1945 werden deze allemaal meteen weer ontslagen en de meesten direct daarna gevangen gezet, vervolgens berecht en veroordeeld en hun burgerrechten ontnomen. Niet allemaal waren ze echt 'fout' geweest, sommigen probeerden er 'het beste van te maken'. Hun kinderen gingen hun leven lang er zwaar onder gebukt : een foute vader !  

van Venlo benoemd, haastte zich de scholen in zijn gemeente aan te schrijven; dat waren er zo’n 30 voor lager onderwijs tot en met de HBS en de Ambachtsschool

Ambachtschool

school voor ambacht en nijverheid, te vergelijken met de beroepsgerichte leerweg die tegenwoordig in het VMBO is ondergebracht.

Binnen de kortste keren kwamen de opgaven binnen, van schoolhoofden en besturen, behalve dan van het bestuur van de School met de Bijbel; die schreef de Burgemeester dat er ‘overwegende principieele bezwaren’ waren om zo’n opgave te doen. Desondanks kon de Burgemeester op 20 september het departement berichten dat er in Venlo in totaal 11 joodse leerlingen waren : 5 op de openbare lagere school; 4 op de Rijks-hbs en 2 op de gemeentelijke ambachtsschool.

In die tijd woonden er in Venlo zo’n 140 joden; meer dan de helft was in de jaren voor Kristallnacht

Kristallnacht

In de nacht van 9 november 1938 werden in heel Duitsland de joodse burgers aangevallen. Huizen, Synagogen en winkelpanden werden in brand gestoken en gesloopt (winkelramen in gegooid, vandaar de term Kristallnacht). In feite is die nacht het begin van de actieve Jodenvervolging. Vooral nadien was er sprake van een vluchtelingenstroom naar Nederland.    

naar Nederland gekomen (Venlo was door zijn ligging tegen de Duitse grens ook toen al een poort naar Nederland). Die in totaal 22 joodse leerlingen zijn er te weinig voor het organiseren van aparte joodse scholen, alhoewel volgens de Nederlandse Grondwet het wel de taak van de overheid was om onderwijs aan te bieden.
Daarom wendde Burgemeester Zander zich tot de Secretaris-generaal van het Opvoedingsdepartement en bepleitte dat de joodse kinderen terug zouden mogen keren naar de school waar ze juist vanaf 1 september 1941 vanwege hun Joodsheid verbannen waren.

Het was ondertussen al 14 oktober dat die brief de deur uit ging; de Secretaris-generaal in Den Haag deed nog iets langer over zijn antwoord, dat kwam pas op 17 december: het is hem niet gegeven‘een uitzondering toe te staan op de voor hen geldende verbodsbepaling’, ze moesten maar naar de Joodse school in Nijmegen, Eindhoven of Maastricht.
De kinderen zaten toen bijna vier maanden thuis terwijl in het bevel

het bevel

het bevel dat de Reichskommissar publiceerde op 8 augustus 1941, omvatte de volgende elementen:

• ab 1. September ds. Js sämtliche jüdischen Schuler aus den niederländischen öffentlichen  und privaten Schulen ausscheiden und in denkbar kürzester Frist in Judenschulen zusammengefasst werden, in denen lediglich jüdischen Lehrer unterrichten. Derartige Schulen müssen in den Städten Amsterdam, Den Haag und Rotterdam bis zum 1. September ds. Js. vom Staat oder den Gemeinden zur Verfügung gestellt sein. In den Provinzhaupstädten soll, soweit erforderlich, das Gleiche mögelichst bis zum 1. October ds. J.s erreicht sein.
• Es muss verhindert werden, dass durch die Ausführung dieser Weisung jüdische Kinder über die normale Ferienzeit hinaus länger als etwa vier Wochen unbeschult bleiben.
• Es ist beabsichtigt, die Unterhaltung und die Aufsicht der Juden-schulen einem zu gründenden jüdischen Rat zu überlassen.
• Jüdische Schüler (Lehrer) im Sinne dieses Erlasses sind solche Personen, die nach § 4 der Verordnung Nr. 189/1940 des Reichskommissars über die Anmeldung von Unternehmen Juden sind oder als Juden gelten.

van de Reichskommissar duidelijk stond dat ze niet meer dan vier weken ‘unbeschult’ mochten blijven.

Dan komt Louis Goudsmit [1898-1943] met een oplossing voor zijn eigen twee kinderen Walter [1932-1942] en Jozef [1934-1942]. Hij is sinds kort in Nijmegen benoemd aan de nieuwe Joodse School en wil zijn kinderen daar wel elke dag naar toe meenemen. Hij vraagt beleefd of de gemeente hem de reiskosten wil vergoeden, dat zou neer komen op zo’n 50 gulden per maand. Ook daar moest de burgemeester lang over nadenken, waardoor Goudsmit pas 2 februari 1942 antwoord krijgt, weliswaar positief maar hij moet zelf 50% betalen, de gemeente vergoed slechts 25 gulden.

Ondertussen is het bestuur van de Nederlands Israëlitische Kerkgemeente (NIK) in Venlo zich over die lagere schoolkinderen gaan bekommeren. Het zijn er nu al 12; er zijn er twee net leerplichtig geworden en twee zitten eigenlijk al op de Mulo en dan zijn er ook nog twee uit Arcen bijgekomen, zo’n 20 km ten noorden van Venlo. Een van die twaalf is de twaalfjarige Herbert Cohen [1930-2016], zoon van de voorzitter van de Israëlitische Kerkgemeente Philip Cohen.
Eind april 1942 is het al weer als dat NIK-bestuur de Burgemeester voorstelt dat zij voor deze kinderen huisonderwijs wil gaan verzorgen in het leslokaal van de Synagoge

Synagoge

Joods gebedshuis, ook wel Sjoel genoemd.

aan het Maasschriksel. Er is een joodse oud-onderwijzeres bereid gevonden en ze berekenen dat een en ander zo’n 1.000 gulden per jaar zal kosten, waarvan 700 voor de 13 uur les van mevrouw Engeliena Blok [1897-1993], in 1921 gehuwd met David Witmond [1889-1944] en sindsdien uit het onderwijs ontslagen.
Maar eerst moet de Burgemeester toestemming geven, overeenkomstig art 13/5 van de toenmalige wet op het Lager Onderwijs. Hij verschuilt zich echter achter de Secretaris-generaal

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

en de Joodse onderwijscommissie

Centrale Commissie voor het Joodsche Onderwijs

De CCJO werd in juni 1941 ingesteld door de Joodsche Raad,  als coördinatie- en advies orgaan voor het nieuwe joodse onderwijs, dat  in september dat jaar door de bezetter is afgedwongen. Later ging de CCJO op in het Bestuur voor het Joodsche Onderwijs in Nederland, met als uitvoeringsorgaan het Joodsche Onderwijsbureau gevestigd in Amsterdam. Voordien was er al een Adviescommissie voor het Onderwijs, als onderdeel  van de Coördinatie Commissie voor Joodsche Belangen, die in december 1940 was gesticht en gevestigd was in den Haag. Deze CCJB werd echter door de bezetter eind oktober 1941 verboden. Er was immers ondertussen, sinds februari 1941 de door de bezetter gestichte Joodsche Raad.

in Amsterdam, want de kosten kunnen niet door gemeente Venlo worden betaald en wil eerst instemming van beide autoriteiten. Omdat in het wetsartikel sprake is dat ‘het aantal niet groter is dan acht’ worden de twee mulo-leerlingen en die twee uit Arcen buiten beschouwing gelaten.
Het is alweer 20 mei dat ook het CCJO instemt.

Maandag 1 juni 1942 is het dan zover, de twaalf gelukkigen krijgen sinds die dag les van juf Engeliena Witmond, in het godsdienstleslokaal van de Synagoge aan de Maasschriksel. Maar Engeliena constateert al snel dat de grote leeftijdspreiding, van kleuters tot pubers, veel meer dan 13 uur aandacht vergt en stelt voor haar lessen uit te breiden naar ruim 30 uur. Uiteraard moet de Burgemeester dat weer overleggen met de Joodse Onderwijscommissie, waarop de secretaris van die commissie uit eigen ervaring meent – toen hij nog onderwijsinspecteur in Groningen was, dat het met minder dan de gevraagde 31,5 uren ook best wel kan. Waarop Engeliena binnen een paar weken afhaakt. Het is net zomervakantie; de kinderen zitten dan weer thuis.

De uren-kwestie en de schoolstart wordt vervolgens over die vakantieperiode heen getild; nu wordt erop gerekend dat het klasje op dinsdag 1 september weer kan beginnen. Gelukkig is er wel een andere leerkracht gevonden, Louis Goudsmit, die vader van Walter en Jozef, die twee van de leerlingen, die samen met hem elke dag naar Nijmegen pendelen; hij is daar nu al een aantal maanden hoofd van de nieuwe joodse school. Hij is bevoegd maar heeft nooit in het lager onderwijs lesgegeven. De reisbeperkingen voor joden maken het reizen zowel voor hem als voor z’n kinderen ondertussen onmogelijk naar Nijmegen te reizen, dus is dat huisschooltje in Venlo zowaar een uitkomst.
Maar precies op de dag dat het schooltje gaat starten, dinsdag 1 september 1942, wordt Louis opgepakt; hij verdwijnt naar een Nederlands werkkamp

Werkkamp

In de jaren '30 richtte de Nederlandse overheid in verschillende provincies 'werkveruimende kampen' in, waar werkeloze mannen aan het werk werden gezet - er was toen een omstellende grote werkloosheid in heel Europa. Polders werden ingericht, veenmoerassen droog gelegd, bossen aangeplant, etc. In 1940 nam de bezetter dankbaar deze kampen over,  eerst voor de werkloze arbeider maar vanaf 1941 vooral voor joodse  Nederlanders. Vandaar verhuisden ze binnen enkele weken naar Westerbork (dat eerder ook als Nederlands werkverruimend kamp was ingericht).  

 (Overbroek in de buurt van Kesteren), pogingen om hem een Sper

Sperre

Op aandringen van de Joodsche Raad verleende de bezetter aan bepaalde categorieën joden een vrijstelling voor het opgeroepen worden voor 'tewerkstelling in Duitsland'. Dat werd een 'Sperre' genoemd. De Expositur, een bureau van de Joodsche Raad verstrekte deze, in de vorm van een stempel in het persoonsbewijs - de houdbaarheid van de vrijstelling was echter overgeleverd aan de willekeur van de bezetter. Overigens is een Sperre niet het zelfde als een Ausweis (doorgangsbewijs) en ook niet als een Persoonsbewijs, dat iedereen bij zich moest dragen - de joden met een vette J er in gestempeld.

 te bezorgen falen jammerlijk, waarop Burgemeester Jo Zander en N.I.G.-Kerkbestuur hun pogingen om die kinderen onderwijs te laten krijgen, abrupt stoppen.
Tegelijkertijd is er dan het bericht van de Joodsche Raad aan de Burgemeester dat het joodse onderwijs in Nederland vanaf 1 september 1942 onder het gezag is gekomen van de Joodsche Raad met het verzoek het beheer over het thuisklasje over te dragen aan het Schoolbestuur voor het Joodsche onderwijs in Nederland.
De Burgmeester haast zich daarop, de kosten die in de weken voor de zomervakantie zijn gemaakt, met lesuren voor het klasje van Engeliena Witmond, bij dat nieuwe schoolbestuur neer te leggen. Het gaat om 349 gulden, best wel een bedrag in die tijd.
Het schoolbestuur en vervolgens ook de SG schrijven Burgemeester Zander echter, dat het er niet in zit deze kosten te vergoeden.
Het ziet er naar uit dat dat het laatste is wat er over het joodse onderwijs in Venlo is gedocumenteerd.

Nog voor het eind van het jaar 1942 zijn bijna alle joodse Venloërs verdwenen, in de onderduik of in de kampen, vooral in oktober 1942, na de grote razzia’s in de stad. 95 van hen is gedood, waaronder 5 van de 12 leerplichtige leerlingen : Johanna Moses [1935-1942], Gerd Goudsmit [1930-1942]; Walter Goudsmit [1934-1942], Jozef Goudsmit [1932-1942], Hanna Stiefel [1935-1943].

Bronnen oa :
Gemeente Archief Venlo: 228-1497
Herman van Rens; Joden en Sinti in Nederlands Limburg; 2013; Verloren (hfdstk 6 p 10 e.v). 
Guus Luijters; In Memoriam – 1942-1945; 2012; Nw Amsterdam

Een ander verhaal is dat van de Sinti en Roma die in die jaren in Venlo verbleven. Ze werden toentertijd ‘woonwagenbewoners’ genoemd en bivakkeerden onder andere op het kamp aan de Kleine Heide in de gemeente Venlo.

En alhoewel ze (bijna) allemaal ook in de kampen zijn omgebracht, werden ze als ‘categorie’ door de bezetter in eerste instantie niet apart benoemd.
Er bestonden maar twee groepen ‘Joden’ en ‘Ariërs’; woonwagenbewoners vielen gewoon in de laatste categorie. De leerplichtige kinderen die in het kamp de Kleine Heide in Venlo woonden werden dus niet uit het gewone onderwijs verbannen zoals dat de joodse kinderen per 1 september 1941 overkwam.

Ze werden als ‘woonwagenbewoners’ wel centraal geregistreerd (vanaf mei 1944), al was dat maar omdat ze als ‘reizend volkje’ makkelijk en zonder ambtelijke bemoeienis, van de ene plek naar de andere plek verhuisden. Maar die centrale registratie kwam goed van pas toen de bezetter alsnog besloot dat Sini en Roma, net als Joden er niet meer bij hoorden.
Toen werd het een afzonderlijke groep, zoals de ‘Gewestelijk Politie. Commandeur’ te Eindhoven omschreef : `alle personen, in den regel van buitenlandsche afkomst en geen Nederlander, die op grond van uiterlijk, zeden en gewoonten als zigeuners of zigeunerhalfbloeden kunnen worden aangemerkt, zoomede alle die naar geaardheid der zigeuners rondtrekken’
Uiteindelijk bleek de groep ‘zigeuners’ in geheel Nederland slechts te bestaan uit 247 Sinti en Roma, die via kamp Westerbork naar het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau werd gedeporteerd. Eén van hen was Settela Steinbach, nu wereldberoemd door de filmopnamen die er die dag van haar in de wagonopening in Westerbork zijn gemaakt.

Anna Maria Settela werd geboren in 1934 in Borne; tijdens de bezettingsjaren woonde het gezin Steinbach wisselend in Nijmegen, Venlo en Eindhoven. Daar vandaan kwam óók zij op 16 mei 1943 in kamp Westerbork, drie dagen later ging ze op transport – 3 augustus werd de hele groep bestaande uit 40 gezinnen met 147 kinderen, in een keer gedood, ook de acht kinderen Pommée uit Venlo.

Bronnen oa
De Jong: VII – p 127
Gemeente Archief Venlo : 228-844