Joodse school Heerlen

Eind augustus 1941 kwam bij alle Nederlandse gezinnen het bericht binnen dat de joodse kinderen vanaf 1 september geweerd zouden worden uit hun school. In een aantal Nederlandse gemeenten werden min of meer direct maatregelen genomen om die kinderen onderwijs te bieden in afzonderlijke joodse scholen met joodse leerkrachten, zoals de bezetter

bezetter

In mijn teksten gebruik ik het begrip 'de bezetter' voor de hele verzameling Duitse instituties die namens de Reichskommissar Seyss-Inquart in Nederland de macht uitoefenden (nee niet besturen, dat deed de Nederlandse Overheid.)

had bevolen. Maar de meeste burgemeesters talmden weken lang, zo ook in Heerlen.

Pas ruim een maand later, begin oktober was het de gemeentelijke Afdeling Onderwijs duidelijk dat er in Heerlen 31 kinderen van Joodschen

van joodschen bloede

In november 1940 introduceerde de bezetter de criteria voor het joodszijn: Jood is een ieder, die uit ten minste drie naar ras voljoodsche grootouders stamt. Als jood wordt ook aangemerkt hij die uit twee voljoodsche grootouders stamt en - hetzij zelf op den negenden Mei 1940 tot de joodschkerkelijke gemeente heeft behoord of na die datum daarin wordt opgenomen, - hetzij op den negenden Mei 1940 met een jood was gehuwd of na dat oogenblik met een jood in het huwelijk treedt.

bloede waren, die vanaf 1 september niet meer naar school mochten gaan. Dat waren zeventien lagere school leerlingen en daarnaast nog eens drie meisjes op de katholieke hbs

HBS

Hogere Burgerschool, schooltype vergelijkbaar met het huidige HAVO en athenaeum.

en drie meisjes en negen jongens op een nijverheidsschool

Nijverheidsonderwijs

Sinds de jaren '20 van de vorige eeuw een schooltype dat gericht was op ambacht, huishouden, scheepvaart, landbouw en handwerken. Tegenwoordig is dat onderwijs onderdeel van het VMBO. De meeste Nijverheidsscholen waren gesticht door een vereniging en (dus) grotendeels afhankelijk van Rijkssubsidie.

. Die aantallen waren zo gering dat het onmogelijk was in Heerlen afzonderlijke scholen voor uitsluitend joodse kinderen te beginnen. De Secretaris-generaal van het Departement

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

van Opvoeding in Den Haag, die belast was met de regie over het nieuwe joodse onderwijs, had bepaald dat het er minstens 50 moesten zijn. Dus zat burgemeester

Burgemeester

Elke gemeente in Nederland wordt bestuurd door een Gemeenteraad en een college van Burgemeester en Wethouders. Maart 1941 schafte de bezetter dit democratisch geheel af en verleende de burgemeester vanaf dat moment het alleenrecht zijn gemeente te besturen; hij liet zich bijstaan voor wethouders, die niets meer waren dan uitvoerende ambtenaren, zonder invloed op het beleid van de bezetter en de burgemeester. Vanaf maart 1941 werden de meeste burgemeesters ontslagen en vervangen door figuren die loyaal waren aan de 'Nieuwe Orde'. Meteen op 7 mei 1945 werden deze allemaal meteen weer ontslagen en de meesten direct daarna gevangen gezet, vervolgens berecht en veroordeeld en hun burgerrechten ontnomen. Niet allemaal waren ze echt 'fout' geweest, sommigen probeerden er 'het beste van te maken'. Hun kinderen gingen hun leven lang er zwaar onder gebukt : een foute vader !  

Marcel van Grunsven met een probleem. Het was immers een overheidstaak om voor onderwijs te zorgen.

Het idee rees om bij de Nutsschool

Nutsschool

De Maatschappij tot Nut van ’t  Algemeen is al vanaf het  begin van de 19^e eeuw actief met onder andere eigen lagere scholen, die naast de gemeente-scholen en die van de verschillende kerkgenootschappen, zorg droegen voor neutraal onderwijs gericht op de ‘verheffing’ (emancipatie) van het volk.

waar de meeste van de joodse lagere schoolkinderen vandaan kwamen een apart klasje te beginnen. Maar afgezien van het feit dat er in de gemeente geen joodse onderwijzer te vinden was, bleek die inhuizing bij een andere school juist iets dat de bezetter had verboden.
Toch vond met name het hoofd van de gemeentelijke Afdeling Onderwijs dat er een joodse lagere school moest komen; naast die 17 kinderen in Heerlen, had hij in de omliggende gemeenten nog minstens acht joodse leerlingen gevonden (Hoensbroek 1; Nieuwenhagen 2; Kerkrade 3 en Eijgelshoven 2). En alhoewel die 25 kinderen verre van genoeg waren, adviseerde hij toch ‘dat de oprichting van ééne Joodsche school in Heerlen, zijnde het centrum der Mijnstreek, alleszins gewenscht is’.

Het is dan ondertussen al 20 november dat de burgemeester het verzoek aan de Secretaris-generaal doet, die op zijn beurt pas eind februari 1942 reageerde, dat er geen bezwaar is ‘indien u aan de oprichting van een Joodsche lagere school uw medewerking wilt verleenen’. Maar hij hield duidelijk de boot af wat betreft de vergoeding van de kosten die met zo’n school gepaard zouden gaan.
En daar lag voor de burgmeester juist het grootste probleem; de gemeente Heerlen was financieel noodlijdend, stond onder toezicht en had toestemming van de Provincie nodig om ‘de uitgaven met de oprichting eener Joodsche school gepaard gaande, voorloopig te mogen doen’.
Het was ondertussen 5 maart 1942 dat de Burgemeester aan de Commissaris van de Provincie die toestemming vroeg. Het duurt tot eind mei voor dat daar antwoord op kwam, kort en krachtig, dat : ‘de gemeente zich, met het oog op haren ongunstige financiële toestand van bemoeiingen met de oprichting van een Joodsche school voor gewoon lager onderwijs dient te onthouden.’

En zo bleef het verder stil gemeentewege, wel was er nog een briefje uitgegaan aan mevrouw Horn-Lederer, om haar in kennis te stellen van dit standpunt van die Commissaris.
Margaretha Lederer [1903-1949], de echtgenote van de Heerlense textielondernemer Rudolf Horn [1885] was degene die zich over die kinderen ontfermde, al was het maar om dat ook twee van haar nichtjes tot die joodse lagere school kinderen behoorden. Ze was voor haar huwelijk in 1930 kinderjuffrouw (au pair) geweest in Rotterdam. Samen met een paar andere joodse dames had zij het initiatief genomen om die joodse leerlingen een vorm van onderwijs te bieden, in het bijgebouw van de kleine synagoge

Synagoge

Joods gebedshuis, ook wel Sjoel genoemd.

aan de Stationstraat.
Thuisonderwijs werd het genoemd alhoewel volgens de toenmalige wetgeving, dat beperkt was tot zo’n 8 leerlingen; van enige vergoeding kon dus geen sprake zijn. Maar dat was niet de grootste zorg van Margaretha, het ging haar om een leerkracht, iemand die bevoegd was of tenminste capabel om dat groepje kinderen van uiteenlopende leeftijd en leerniveau wat meer te bieden dan wat zij zelf samen Anny Hertzdahl [1914-1998] e.v. Linsen, kon waarmaken.
Het was niet de gemeente maar de Centrale Commissie

Centrale Commissie voor het Joodsche Onderwijs

De CCJO werd in juni 1941 ingesteld door de Joodsche Raad,  dat als coördinatie- en advies orgaan zich bemoeide met het nieuwe joodse onderwijs. Later ging de CCJO op in het Bestuur voor het Joodsche Onderwijs in Nederland, met als uitvoeringsorgaan het Joodsche Onderwijsbureau in Amsterdam. Voordien was er al een Adviescommissie voor het Onderwijs, als onderdeel  van de Coördinatie Commissie voor Joodsche Belangen, die in december 1940 was gesticht en gevestigd was in den Haag. Deze CCJB werd echter door de bezetter eind oktober 1941 verboden.

voor het Joodse Onderwijs (CCJO) in Amsterdam, die de brug sloeg naar de gemeente Sittard, waar zich een vergelijkbaar probleem voordeed; daar waren 17 joodse leerlingen die van onderwijs verstoken waren, terwijl de gemeente niet kon helpen.
De CCJO suggereerde één leerkracht beschikbaar te hebben, die dan de twee groepjes leerlingen zou kunnen onderwijzen : twee en een halve dag per gemeente. Maar uiteraard moesten de twee gemeenten dat dan betalen en daar hield deze poging op; de gemeente Heerlen berichtte de CCJO in eind juli 1942 dat ze dat dus niet was toegestaan.

Niet veel later, halverwege oktober kwam het bericht dat al het Joodse onderwijs in Nederland, in opdracht van de bezetter van de gemeenten was overgegaan naar de Joodsche Raad

Joodsche Raad

Een in 1941 door de bezetter geïnstalleerd advies- en uitvoeringsorgaan voor alle joodse aangelegenheden. Tegelijkertijd werden alle bestaande joodse verenigingen en stichtingen verboden. Maar onder die nieuwe Raad werden al snel allerlei commissies en besturen gevormd, zo ook het Bestuur van het Joodsche Onderwijs in Nederland, dat vanaf september 1942 alle joodse scholen in Mokum en de Mediene onder haar beheer had.

. De CCJO was daarvoor omgevormd naar het Bestuur van het Joodse Onderwijs in Nederland, met een bureau in Amsterdam en regionale vertegenwoordigers. Voor Heerlen duiken dan twee namen op, de heren Emile Golstein [1883] en Hugo Wallhausen [1902]. Hij gaat zich al snel met het groepje leerlingen bezig houden, maar ja, ook hij is geen bevoegd onderwijzer; op zijn stamkaartje bij de Joodsche Raad staat ‘jeugdzorg’ als zijn beroep.
Van de 25 leerlingen waar Margaretha mee begonnen was zijn er ondertussen niet meer dan 15 aanwezig; ook in Heerlen is de jacht op joden volop aan de gang.

Nu het onderwijs is overgenomen heeft het Joodse schoolbestuur geld om een onderwijskracht te betalen; het subsidie vanuit de Departement van Financiën was immers 80 gulden per leerling per jaar, wat zich vertaalde in 25 gulden per maand als wedde voor Hugo, terwijl een gewone onderwijsbeloning toentertijd zo’n 120 was.
De samenwerking met Sittard is echter niet van de grond gekomen, daar waren nog maar 6 leerlingen aanwezig; bovendien hinderden de ernstige reisbeperkingen die voor joodse ingezetenen golden. Het het onderwijsbestuur benoemde daar Dini Wolff, [1923-1944] die toen nauwelijks 18 jaar was en net klaar op het gymnasium.

Tegen maart 1943 zijn er van die oorspronkelijk 27 kinderen die van Margaretha en Anny thuisonderwijs kregen, nog maar 4 over, twee uit Heerlen en 2 van daarbuiten. Maar 7april is het voor hen en Hugo Wallhausen ook over en uit. De bezetter heeft bepaald dat alle joden (die er nog zijn) uit de provincies weggehaald moeten worden; de laatste joodse ingezetenen van Heerlen, moeten zich melden in kamp Vught

Doorgangskamp

Westerbork en ook Amersfoort en Vught waren de Nederlandse doorgangskampen, waar de bezetter de joodse burgers, vanaf juli 1942 onderbracht om ze vandaar per trein, door te sturen naar een van de concentratiekampen in Duitsland en Polen.

. Niet veel later meldde de politiecommissaris van Heerlen : ‘De verwijdering van joden is in deze gemeente regelmatig verlopen, en er hebben zich geen stoornissen of moeilijkheden voorgedaan’.
Maar van de 196 Heerlens joodse ingezetenen was meer dan de helft toen al ondergedoken; na 5 mei 1945 keerden van die 27 kinderen er zo’n 15 weer terug en konden ze eindelijk aan hun schoolcarrière beginnen.

bronnen
Historisch Centrum Limburg – archief Heerlen 016/13685
NOID 182/120-242 en 243
Herman van Rens; Vervolgd in Limburg; uitg. Verloren; 2013
Arolsen Archives

Via de onderstaande links kan je meer en verder lezen over de geschiedenis van de Verdwenen Joodse Scholen, als een van de aspecten van het leed dat de joodse Nederlanders werd aangedaan.

En dan nog dit

Het is mijn bedoeling dat in 2025/2026 op alle plekken waar in 1941-1943 een joodse school gevestigd was (lager onderwijs; ulo; lyceum) een klein herinneringsbordje komt met een QR-code die leidt naar de website-pagina die over die plaats en school (scholen) gaat.

Het is niet makkelijk voor mij, om vanuit Amsterdam waar ik woon, dat voor elkaar te krijgen.
Daarom vraag ik medewerking van iedereen die zich betrokken voelt bij een stad in de Mediene en/of de geschiedenis van een van de Verdwenen Joodse Scholen.

Voel je je aangesproken ? Neem dan alsjeblieft contact met mij op via aart@verdwenen-joodse-scholen.nl

Dat geldt ook als je specifiek iets willen weten of als je informatie hebt over een van de joodse scholen in Nederland – in de periode 1941-1943.