Joodse scholen Arnhem

Net als elders in het land, kreeg de Arnhemse burgemeester

Burgemeester

Elke gemeente in Nederland wordt bestuurd door een Gemeenteraad en een college van Burgemeester en Wethouders. De bezetter schafte dit democratisch geheel in maart 1941 af en verleende de burgemeester vanaf dat moment het alleenrecht zijn gemeente te besturen; hij liet zich bijstaan voor wethouders, die niets meer waren dan uitvoerende ambtenaren, zonder invloed op het beleid van de bezetter en de burgemeester. Vanaf maart 1941 werden (bijna) alle burgemeesters ontslagen en vervangen door figuren die loyaal waren aan de 'Nieuwe Orde'. Meteen op 7 mei 1945 werden deze allemaal meteen weer ontslagen en de meesten direct daarna gevangen gezet, vervolgens berecht en veroordeeld en hun burgerrechten ontnomen. Niet allemaal waren ze echt 'fout' geweest, sommigen probeerden er 'het beste van te maken'. Hun kinderen gingen hun leven lang er zwaar onder gebukt : een foute vader !  

in augustus 1941 opdracht de namen en gegevens van alle joodse schoolkinderen door te geven aan het Departement

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

van Opvoeding in den Haag. Die instantie had de landelijke regie bij het bevel van de bezetter

bezetter

In mijn teksten gebruik ik het begrip 'de bezetter' voor de hele verzameling Duitse instituties die namens de Reichskommissar Seyss-Inquart in Nederland de macht uitoefenden (nee niet besturen, dat deed de Nederlandse Overheid.)

de joodse kinderen uit het gewone onderwijs te verbannen. Zij moesten samen worden gebracht in aparte scholen die speciaal voor joodse kinderen werden gesticht, zo ook in de Gelderse hoofdstad Arnhem.

In Arnhem woonden op een bevolking van zo’n 90 duizend zielen, ruim 2 duizend Nederlanders van ‘Joodschen

van joodschen bloede

In november 1940 introduceerde de bezetter de criteria voor het joodszijn: Jood is een ieder, die uit ten minste drie naar ras voljoodsche grootouders stamt. Als jood wordt ook aangemerkt hij die uit twee voljoodsche grootouders stamt en - hetzij zelf op den negenden Mei 1940 tot de joodschkerkelijke gemeente heeft behoord of na die datum daarin wordt opgenomen, - hetzij op den negenden Mei 1940 met een jood was gehuwd of na dat oogenblik met een jood in het huwelijk treedt.

Bloede’, uiteraard was een deel van hen leerplichtig

leerplicht-leeftijd

In die tijd was er sprake van een leerplicht die aanving op de dag dat je zeven jaar was geworden en eindigde zodra je zeven klassen van de lagere school had doorlopen, maar niet voor de leeftijd van 13 en niet later dan het 14^e levensjaar; het eindigde altijd aan het eind van het schooljaar, dus niet op je verjaardag. – dat is de wet van 1920. Er werd echter door de jaren heen, nogal aan de formuleringen geschaafd, zodat het uiteindelijk werd ‘indien het kind, de klasse heeft doorlopen, waarin het bij het bereiken van den dertienjarige leeftijd was geplaatst.’

Gedurende de bezettingsperiode werd echter door het Departement voor Opvoeding, de leerplicht toch met één jaar verlengd, met de bedoeling dat het kind tenminste twee jaar vervolgonderwijs zou kunnen genieten.

c.q. schoolgaande – waarschijnlijk waren dat er ruim 200. Daar moest dus per 1 september 1941 zo snel als maar mogelijk was, door de gemeente afzonderlijk onderwijs voor worden geregeld; dat had die inventarisatie opgeleverd. Bovendien zo had de Secretaris-generaal van het Opvoedingsdepartement besloten moest het onderwijs aan joodse kinderen in Arnhem ook een regionale functie hebben; toegankelijk voor leerlingen uit de omliggende gemeenten, waar te weinig joodse leerlingen waren om een zelfstandige school te beginnen. Dat gold zeker ook voor het vervolgonderwijs zoals een Ulo

ULO

Toentertijd duurde de leerplicht tot in het jaar dat je 15 werd. Maar lang niet  alle kinderen was geschikt voor het Middelbaar Onderwijs (HBS en  Gymnasium). Daarom waren er ook scholen voor de andere leerlingen, de Ambachtsschool, de Nijverheidsschool en de ULO (voor uitgebreid lager onderwijs). Dat schooltype is vergelijkbaar met het huidige VMBO-t.  

en een Lyceum met afzonderlijke Hbs

HBS

Hogere Burgerschool, schooltype vergelijkbaar met het huidige HAVO en athenaeum.

en Gymnasiumklassen. Voor al deze vormen van onderwijs kwam er in Arnhem dus een aparte variant, uitsluitend toegankelijk voor joodse kinderen.

Helaas is het archief van de Afdeling onderwijs van het Arnhemse stadhuis bij de ‘slag om Arnhem’ verloren gegaan. De gegevens die de basis voor deze tekst vormen heb ik bij elkaar gesprokkeld uit verschillende bronnen (zie onderaan de tekst).

De joodse lagere school startte op maandag 10 november 1941 in de in 1935 opgeheven School XVIII aan Trans 10, in het hartje van de oude stad. Er waren in het begin vermoedelijk ruim 100 leerlingen, daar de Centrale Commissie voor het Joodse Onderwijs (CCJO)

Centrale Commissie voor het Joodsche Onderwijs

De CCJO werd in juni 1941 ingesteld door de Joodsche Raad,  als coördinatie- en advies orgaan voor het nieuwe joodse onderwijs. Later ging de CCJO op in het Bestuur voor het Joodsche Onderwijs in Nederland, met als uitvoeringsorgaan het Joodsche Onderwijsbureau in Amsterdam. Voordien was er al een Adviescommissie voor het Onderwijs, als onderdeel  van de Coördinatie Commissie voor Joodsche Belangen, die in december 1940 was gesticht en gevestigd was in den Haag. Deze CCJB werd echter door de bezetter eind oktober 1941 verboden.

haar goedkeuring had gegeven voor vier aanstellingen : David Lindeman uit Almelo als Hoofd der School [1915-1943], Hanna Bonnettemaker uit Amsterdam [1912-1958] (e.v. David Barmes [1914-1664]), Henriette (Jetty) Hirschel, [1921-2005]; Sophie Renée Themans [1921-1995] uit Doetinchem (huwde in 1942 met Bram Menk [1914-1995] en Jetty Modiefsky [1924-1943] als ‘kwekeling

Kweekschool

De Kweekschool was de opleiding voor onderwijzers en onderwijzeressen voor het lager onderwijs. Tegenwoordig is deze opleiding opgenomen in de Pabo [Pedagogische Academie]. Toentertijd heetten een stagiaire van de Kweekschool 'Kwekeling',  met een bezoldiging van enkel tientjes per maand.

zonder acte’.

De lagere school had ook een Ulo-afdeling, met zo’n kleine 40 leerlingen. Dat was te weinig voor een zelfstandige Ulo, vandaar oplossing van een ‘Ulo-kop’, zoals het Departement van Opvoeding ook in andere steden had toegestaan.
Dus David Lindeman (op de foto 2^e van rechts) was óók het hoofd van de Ulo en werd bijgestaan door Jetty Hirschel van de lagere school (rechts), Sophie Themans (midden) en twee vakkrachten, resp. voor boekhouden en wiskunde Eduard Herman Engelander[1909-1944] en Wilhelmina Hoogstraal [1918-1943] die daarvoor speciaal uit Apeldoorn kwam.

er was ook een joods lyceum

Alle joodse leerlingen in het Arnhemse vervolgonderwijs,  hbs en gymnasium werden al snel samengebracht in een speciaal daartoe opgericht Joods Lyceum. Bij aanvang waren het er ongeveer 80; verdeeld over verschillende klassen en niveaus, van Middelbare Meisjes School (MMS), HBS-A en -B en Gymnasium-A en -B.

Naast die uit Arnhem kwamen er aardig wat leerlingen uit Apeldoorn, Bennekom, Ede, Dieren, Doetinchem, Nijmegen, Veenendaal, Zevenaar en Zutphen.
De klassen waren klein, sommige telden slechts een of twee leerlingen. Maar ondanks deze geringe omvang kreeg de school in april 1942 wel gewoon de status jus promovendi

jus promovendi

Jus Promovendi Alhoewel de Secretaris-generaal besloten had in welke steden een Joods Gymnasium en een Joodse HBS gevestigd kon worden (meestal in de vorm van een lyceum), waren die nieuwe scholen afhankelijk van een besluit dat het rijkssubsidie regelde. Dat was het terrein van het Departement van Finantiën. Voor het verkrijgen van het subsidie was echter erkenning nodig dat het onderwijsinstituut de kwaliteit had om voor te bereiden op het wetenschappelijk onderwijs (alhoewel dat voor joden niet meer toegankelijk was). Geen erkenning = geen subsidie of andersom ! Daarom trachtten de nieuwe joodse Lycea het  predicaat Jus Promovendi te verkrijgen. Dat was de bevoegdheid tot afgifte van een getuigschrift dat toelating geeft tot een universiteit en voor de Hogere Burgerschool de bevoegdheid tot afgifte van een diploma, na gedaan staatsexamen. Deze erkenning werd door de Secretaris-generaal van het Departement van Opvoeding, op 11 maart  1942 verleend aan alle tien Joodse Gymnasia.  En nog  eens op 10 april aan de twaalf HBS-en, waarvan er 10 onderdeel vormden van een lyceum. Het rijkssubsidie was hiermee veilig gesteld. De erkenning werd verleend aan de Joodse Lycea in  Amsterdam, Arnhem, Enschede, ‘‘s-Gravenhage, Groningen, Haarlem, ‘‘s-Hertogenbosch, Hilversum, Leeuwarden, Rotterdam en Utrecht en aan de twee afzonderlijke HBS-en in Amsterdam en Zwolle.  

, zowel voor de HBS-afdeling als voor het Gymnasium. Ook werden er in juli 1942 nog gewoon examens afgenomen, met twee kandidaten voor het HBS-a diploma en ook twee voor Gym-B. meer examen-leerlingen waren er niet.

De consequentie van zo’n complete school was dat er nogal veel docenten waren aangesteld. Vaak maar voor enkele uren per week, waarvoor sommigen dan speciaal naar Arnhem moesten reizen, zolang als ze daar een Sperre

Sperre

Op aandringen van de Joodsche Raad verleende de bezetter aan bepaalde categorieën joden een vrijstelling voor het opgeroepen worden voor 'tewerkstelling in Duitsland'. Dat werd een 'Sperre' genoemd. De Expositur, een bureau van de Joodsche Raad verstrekte deze, in de vorm van een stempel in het persoonsbewijs - de houdbaarheid van de vrijstelling was echter overgeleverd aan de willekeur van de bezetter. Overigens is een Sperre niet het zelfde als een Ausweis (doorgangsbewijs) en ook niet als een Persoonsbewijs, dat iedereen bij zich moest dragen - de joden met een vette J er in gestempeld.

voor hadden. Vooral in het tweede schooljaar toen de reisbeperkingen aldoor zwaarder werden, was het bijna niet meer te doen, het team werd aldoor kleiner. Als ze al niet waren weggehaald kozen de meesten er voor geen risico meer te lopen door onbesuisd de trein of bus te nemen voor een paar uurtjes met een handvol leerlingen.

Na de zomer van 1942, de oproepingen en razzia’s hadden al vele gaten geslagen zowel bij de leerlingen als onder de leerkrachten, werd ook in Arnhem het joodse onderwijs door de gemeente overgedragen aan de Joodsche

Joodsche Raad

Een in 1941 door de bezetter geïnstalleerd advies- en uitvoeringsorgaan voor alle joodse aangelegenheden. Tegelijkertijd werden alle bestaande joodse verenigingen en stichtingen verboden. Maar onder die nieuwe Raad werden al snel allerlei commissies en besturen gevormd, zo ook het Bestuur van het Joodsche Onderwijs in Nederland, dat vanaf september 1942 alle joodse scholen in Mokum en de Mediene onder haar beheer had.

Raad, die er een afzonderlijk bestuur en bureau

joods onderwijsbureau

Na de zomer van 1942 moest de gemeenten de nieuwe joodse scholen overdragen aan de Joodsche Raad, die al het maatschappelijke verkeer van joden regelde en beheerste. De Raad installeerde voor het beheer van de scholen het Bestuur voor het Joodsche Onderwijs in Nederland, met een afzonderlijke dienst : het Joods Onderwijsbureau, gevestigd in de Tulpstraat

voor opzette. In tal van plaatsen, zo ook in Arnhem kwam een joodse onderwijscommissie die het contact onderhield met het landelijke schoolbestuur in Amsterdam.
Toen dat nieuwe schoolbestuur ging bezuinigen, werd al het joodse onderwijs in Arnhem samengebracht in de lokalen van de godsdienstschool van de Israëlitische gemeente aan de Kippenmarkt (zo’n beetje naast de Eusebiuskerk).
De leerlingenaantallen waren toen al teruggelopen naar 15 leerlingen in de lagere- en ulo-klassen en slechts  25 op het lyceum.

Begin april 1943 werden alle alle Joden die nog verbleven in de noordelijke provincies, Overijssel en Gelderland ‘geëvacueerd’ naar Kamp Vught. Daarmee kwam er ook een einde aan het Joodse Onderwijs in Arnhem.

bronnen
* Margo Klijn; De stille Slag – Joodse Arnhemmers 1933-1945; Van Gruting; 2003
* Gelders Archief 2197; 4037; 4708; 2212
* Joods Monument Arnhem
* NIOD T 182/120 en 139

en diverse tips (waarvoor dank)
ik hou me aanbevolen voor meer tips – informatie of aanvullingen.

en dan nog dit

Het is mijn bedoeling dat in 2025/26 op alle plekken waar in 1941-1943 een joodse school gevestigd was (lager onderwijs; ulo; lyceum) een klein herinneringsbordje komt met een QR-code die leidt naar de website-pagina die over die plaats en school (scholen) gaat.
Het is niet makkelijk voor mij, om vanuit Amsterdam waar ik woon, dat voor elkaar te krijgen. Zeker niet daar waar het gebouw ondertussen verdwenen is.
Daarom vraag ik medewerking van iedereen die zich betrokken voelt bij een stad in de Mediene en/of de geschiedenis van een van de Verdwenen Joodse Scholen.

Voel je je aangesproken ? Neem dan alsjeblieft contact met mij op via aart@verdwenen-joodse-scholen.nl
Dat geldt ook als je specifiek iets willen weten of als je informatie hebt over een van de joodse scholen in Nederland – in de periode 1941-1943.