Joodsche school Winterswijk

JOODSCHE LEERLINGEN EN LEERKRACHTEN WORDEN OP  SCHOLEN GESCHEIDEN VAN NIET-JODEN.

De secretaris-generaal van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming brengt het volgende ter algemene kennis:
Krachtens de opdracht gegeven door den Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied zullen met ingang van 1 September 1941 leerlingen welke van Joodsche bloede zijn of als zoodanig worden beschouwd slechts onderwijs mogen ontvangen van leerkrachte, die eveneens van joodsche bloede zijn.
Dit heeft ten gevolge, dat met ingang van genoemde datum de hier bedoelde leerlingen niet langer in de onderwijsinstellingen zullen mogen worden toegelaten, tenzij het onderwijsinstellingen zijn, welke alleen voor deze leerlingen zijn bestemd.

Zo stond het in de dagbladen in het laatste weekend van augustus 1941. De gemeentebesturen werden geacht vanaf maandag 2 september in dat gescheiden onderwijs te kunnen voorzien, zo ook in Winterswijk, Waarnemende Burgemeester

Burgemeester

Elke gemeente in Nederland wordt bestuurd door een Gemeenteraad en een college van Burgemeester en Wethouders. De bezetter schafte dit democratisch geheel in maart 1941 af en verleende de burgemeester vanaf dat moment het alleenrecht zijn gemeente te besturen; hij liet zich bijstaan voor wethouders, die niets meer waren dan uitvoerende ambtenaren, zonder invloed op het beleid van de bezetter en de burgemeester. Vanaf maart 1941 werden (bijna) alle burgemeesters ontslagen en vervangen door figuren die loyaal waren aan de 'Nieuwe Orde'. Meteen op 7 mei 1945 werden deze allemaal meteen weer ontslagen en de meesten direct daarna gevangen gezet, vervolgens berecht en veroordeeld en hun burgerrechten ontnomen. Niet allemaal waren ze echt 'fout' geweest, sommigen probeerden er 'het beste van te maken'. Hun kinderen gingen hun leven lang er zwaar onder gebukt : een foute vader !  

Jan Voorink was eerder al op de hoogte gebracht en had in kaart laten brengen welke kinderen door deze maatregel getroffen zouden worden. De vraag was of dat er genoeg zouden zijn voor een afzonderlijke school, die zou moeten kunnen voldoen aan de geldende stichtingsnorm

stichtingsnorm

stichtingsnorm Het probleem bij die nieuwe joodse scholen was het minimale aantal leerlingen dat volgens de onderwijswet voor de oprichting noodzakelijk was. Secretaris-generaal van Dam, van het Opvoedingsdepartement noemde in zijn schrijven begin september, 50 leerlingen als ondergrens. Dat aantal werd in veel kleine plaatsen niet gehaald, waarop hij na overleg met de bezetter de gemeentebesturen eind november 1941 liet weten dat er ‘tenminste ongeveer 40 leerlingen’ aanwezig dienen te zijn. Maar zelfs dat aantal was in tal van plaatsen niet realistisch, waarop van Dam oogluikend accepteerde dat een aanvulling met ULO-klassen bij de lagere school, de oplossing kon zijn.

van 50 leerlingen.
In Winterswijk werden er slechts 30 joodse kinderen geteld die leerplichtig

leerplicht-leeftijd

In die tijd was er sprake van een leerplicht die aanving op de dag dat je zeven jaar was geworden en eindigde zodra je zeven klassen van de lagere school had doorlopen, maar niet voor de leeftijd van 13 en niet later dan het 14^e levensjaar; het eindigde altijd aan het eind van het schooljaar, dus niet op je verjaardag. – dat is de wet van 1920. Er werd echter door de jaren heen, nogal aan de formuleringen geschaafd, zodat het uiteindelijk werd ‘indien het kind, de klasse heeft doorlopen, waarin het bij het bereiken van den dertienjarige leeftijd was geplaatst.’

Gedurende de bezettingsperiode werd echter door het Departement voor Opvoeding, de leerplicht toch met één jaar verlengd, met de bedoeling dat het kind tenminste twee jaar vervolgonderwijs zou kunnen genieten.

waren – 15 op de lagere scholen en 15 op de plaatselijke ULO

ULO

Toentertijd duurde de leerplicht tot in het jaar dat je 15 werd. Maar lang niet  alle kinderen was geschikt voor het Middelbaar Onderwijs (HBS en  Gymnasium). Daarom waren er ook scholen voor de andere leerlingen, de Ambachtsschool, de Nijverheidsschool en de ULO (voor uitgebreid lager onderwijs). Dat schooltype is vergelijkbaar met het huidige VMBO-t.  

; dat waren er duidelijk veel te weinig. Burgemeester Voorink werd zodoende opgezadeld met een wonderlijk probleem : de joodse kinderen moesten natuurlijk naar school, ook voor hen gold de leerplicht, maar er was geen school en er kon er ook geen komen ! Hij wendde zich tot het Opvoedingsdepartement

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

in den Haag en die adviseerde hem bij de omliggende gemeenten na te vragen of er daar ook joodse leerlingen van de scholen werden geweerd. Wellicht waren het er tezamen voldoende voor de stichting van een regionale joodse school.

In de Graafschap zoals dat deel van Gelderland wordt genoemd, woonden toentertijd zo’n 500 joden, verspreid over verschillende dorpen, zoals Aalten, Dinxperlo, Eibergen, Groenlo, Varsseveld en Winterswijk. De verbindingen waren niet al te best dus toen er tot een regionale joodse school voor lager en voor ULO onderwijs was besloten, waren het naast de Winterswijkse leerlingen alleen de leerlingen uit Groenlo, Aalten, Eibergen en Terborg die dagelijks naar Winterswijk kwamen en voor de ULO zelfs ook helemaal uit Dinxperlo. Maar in die gemeente werd dat voor de lagere schoolleerlingen toch te ver gevonden en koos men voor Doetinchem, daar was inmiddels al een regionale Joodse school gesticht.

Het overleg van burgemeester Voorink met de buurgemeenten, het Provinciaal bestuur, de Centrale Commissie

Centrale Commissie voor het Joodsche Onderwijs

De CCJO werd in juni 1941 ingesteld door de Joodsche Raad,  als coördinatie- en advies orgaan voor het nieuwe joodse onderwijs. Later ging de CCJO op in het Bestuur voor het Joodsche Onderwijs in Nederland, met als uitvoeringsorgaan het Joodsche Onderwijsbureau in Amsterdam. Voordien was er al een Adviescommissie voor het Onderwijs, als onderdeel  van de Coördinatie Commissie voor Joodsche Belangen, die in december 1940 was gesticht en gevestigd was in den Haag. Deze CCJB werd echter door de bezetter eind oktober 1941 verboden.

voor het Joodse Onderwijs en de Secretaris-generaal van het Opvoedingsdepartement om tot een oprichtingsbesluit te komen, duurde langer dan de bezetter had bepaald. Die verklaarde in de verordening waar de leerlingenscheiding mee begon dat de leerlingen niet langer dan vier weken ‘unbeschult’ mochten blijven. Toch duurde het tot halverwege december 1941 voor dat in Winterswijk een Joodse lagere- en ULO-school geopend kon worden.
Het Winterswijkse Israëlitische Kerkgenootschap stelde  het godsdienstles-lokaal van de Synagoge

Synagoge

Joods gebedshuis, ook wel Sjoel genoemd.

aan de Spoorstraat daarvoor beschikbaar.

Dat het zolang duurde totdat de school kon beginnen zal zeker ook gelegen hebben in het werven van een geschikte onderwijzer om de eenklassige lagere school plus de kleine ULO-afdeling te bemensen. Het voordragen van joodse leerkrachten was de taak van de Centrale Commissie voor het Joodse Onderwijs in Amsterdam en die had het bepaalt niet makkelijk daarmee. Zeker in het Oosten van het land waren er meer vacatures dan beschikbare onderwijzers en onderwijzeressen en die waren al snel benoemd in de grote steden.

Zo ook Eleazer Herschel [1915-1943], hij was als onderwijzer werkzaam in het Westen en aanvaardde graag de benoeming van Hoofd der School op de nieuwe Joodsche school in Utrecht. Nauwelijks had de commissie zijn benoeming goedgekeurd of de vacature in Winterwijk kwam langs. Eli kwam oorspronkelijk uit Eibergen, buurgemeente van Winterswijk. Begin december kwam hij terug naar huis en aanvaardde de benoeming tot Hoofd der School in Winterswijk.
Hij was dan wel nogal jong met z’n 27 jaren maar werd zeer geschikt gevonden ook de leiding van de ULO-afdeling op zich te nemen. Daar werd als ULO-vakleerkracht Aron Emmering [1906-1944] aan toegevoegd. Die kwam uit Bierum (GR) maar werkte in Amsterdam, had duidelijk meer ervaring maar was niet bevoegd voor het hoofdschap.
Twee onderwijzers op nog geen 50 leerlingen, dat was voldoende, maar toch werd het tweemansteam verstrekt met een ‘onderwijzeres voor nuttig handwerken’. Dat werd Johanna Mok [1909-1942], ze was coupeuse van haar vak en getrouwd met de Winterswijkse veehandelaar Nathan Schwarz [1904-1943].
En zo kon de school in Winterswijk op 15 december 1941 eindelijk beginnen. Of de leerlingen daar blij om waren of ondertussen gewend aan de lange vakantie, vertelt het verhaal niet.
Wel dat het er 25 waren op de lagere school en nog eens 24 die in de ULO-klassen zaten; de meesten woonden in Winterswijk, maar bijna de helft kwam uit de omliggende dorpen, met name uit Groenlo en Aalten, maar eentje zelfs helemaal uit Terborg.

Bij het begin van het tweede schooljaar, augustus 1942 bleek dat meester Aron Emmering verdwenen was en evenzo handwerkjuf mevrouw Schwarz-Mok. Het was voor schoolhoofd Herschel samen met de nieuwe burgemeester, de NSB

NSB

de Nationaal-Socialistische Beweging was een Nederlandse politieke partij die van 1931 tot 1945 heeft bestaan, onder leiding van Anton Mussert. Het was de Nederlandse vorm van het fascisme dat door Adolf Hitler over Europa werd uitgerold. In de bezettingsjaren werden op veel plekken NSB-ers benoemd (als burgemeester, wethouder, politiechef, etc).  In mei 1945 werden ze meteen weer ontslagen en veelal bestraft. Er ontstond al snel in de bezettingstijd een indeling in 'goede' Nederlanders en zij die 'fout' waren (en dat voor de rest van hun leven bleven).

’er Wim Bos, niet makkelijk die twee vacatures weer in te vullen. Uiteindelijk werd er voor gekozen de niet bevoegde juffrouw Betti Poppers  [1900-1943] die samen met haar moeder een manufacturenzaak dreef in het dorp aan te trekken voor een paar uur Nuttig Handwerken voor de 13 meisjes van de lagere school. Voor de ruim 20 ULO-leerlingen die er nog waren werd een beroep gedaan op Aron Schielaar [1912-1943], die was net in 1940, in Utrecht gediplomeerd als jurist en woonde weer thuis in Winterswijk bij z’n vader die de voorganger was in de Sjoel

Sjoel

Joods gebedshuis.

. Maar ook Joop (Joseph) Nihom [1922-1943] die nauwelijks zelf klaar was op de plaatselijke HBS, werd ingeschakeld als leerkracht.

Die drie nieuwe benoemingen gingen per 1 september 1942 in, maar eigenlijk was dat toen al niet meer de bevoegdheid van de burgemeester. De bezetter had bepaald dat vanaf die datum het hele joodse onderwijs onder het beheer van de Joodsche Raad kwam; het duurde nog even voordat dat geregeld was. Burgemeester Bos rondde zijn bemoeienis met de Winterswijkse joodse school af met het bij de Joodsche Raad indienen van de rekening voor dat klein jaartje joods onderwijs in zijn gemeente.

In de loop van het  tweede schooljaar verdween ook Eli Herschel – zijn taak werd zo goed als mogelijk was waargenomen door Aaron Schielaar, die daar eigenlijk  niet bevoegd voor was.  Gelukkig was Lena Baer [1868-1943], weliswaar al bijna 75 jaar  bereid weer voor  de klas te gaan staan zoals dat een halve eeuw had gedaan in Ruurlo. Begin 1943 waren er nog 10 kinderen in de lagere school en 9 op  de Ulo, waar meester Nihom de lessen nog verzorgde.

Het heeft uiteindelijk allemaal niet mogen baten; de bezetter vaardigde tenslotte uit dat alle joden die er buiten Amsterdam nog waren zich op 10 april 1943 in het werkkamp in Vught moesten melden. Alle Winterswijkse joden kregen daar een oproep voor die ondertekend was door burgemeester Bos.
Hoe het verder ging, dat is bekend; van de joodse leerlingen werden er zo’n 17 gespaard.