Joodse school Dordrecht

Ook in Dordrecht was tijdens de Duitse bezetting een afzonderlijke lagere school voor Joodse kinderen.
De scheiding van leerlingen van Joodschen

van joodschen bloede

In november 1940 introduceerde de bezetter de criteria voor het joodszijn: Jood is een ieder, die uit ten minste drie naar ras voljoodsche grootouders stamt. Als jood wordt ook aangemerkt hij die uit twee voljoodsche grootouders stamt en - hetzij zelf op den negenden Mei 1940 tot de joodschkerkelijke gemeente heeft behoord of na die datum daarin wordt opgenomen, - hetzij op den negenden Mei 1940 met een jood was gehuwd of na dat oogenblik met een jood in het huwelijk treedt.

Bloede, van de andere leerlingen gebeurde op  bevel van de Rijkskommissaris

Reichskommissar

In Nederland was Reichskommissar Arthur Seyss-Inquart [1892-1946] de hoogste ambtenaar van de bezettende macht, als directe vertegenwoordiger van Reichskanzler in Berlijn. Niet het Duitse leger had de macht over het bezette Nederland, maar alléén de Reichskommissar. Uiteindelijk was hij een van de 22 personen die tijdens het Neurenberger Tribunaal werden berecht. Seyss-Inquart werd op 1 oktober 1946 ter dood veroordeeld en twee weken later omgebracht. 

 

, die toen het bevel had over Nederland. De burgemeester van Dordrecht kreeg de taak vanaf 1 september 1941 de leerlingenscheiding uit te voeren. Maar de gemeente Dordrecht stond niet op de lijst van 32 gemeenten die van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming de opdracht kregen een eigen Joodse school voor gewoon lager onderwijs te stichten. De Dordtse joodse lagere school leerlingen zouden dus voor hun onderwijs dagelijks naar Rotterdam moeten reizen.

Direct nadat burgemeester

Burgemeester

Elke gemeente in Nederland wordt bestuurd door een Gemeenteraad en een college van Burgemeester en Wethouders. Maart 1941 schafte de bezetter dit democratisch geheel af en verleende de burgemeester vanaf dat moment het alleenrecht zijn gemeente te besturen; hij liet zich bijstaan voor wethouders, die niets meer waren dan uitvoerende ambtenaren, zonder invloed op het beleid van de bezetter en de burgemeester. Vanaf maart 1941 werden de meeste burgemeesters ontslagen en vervangen door figuren die loyaal waren aan de 'Nieuwe Orde'. Meteen op 7 mei 1945 werden deze allemaal meteen weer ontslagen en de meesten direct daarna gevangen gezet, vervolgens berecht en veroordeeld en hun burgerrechten ontnomen. Niet allemaal waren ze echt 'fout' geweest, sommigen probeerden er 'het beste van te maken'. Hun kinderen gingen hun leven lang er zwaar onder gebukt : een foute vader !  

Jacob Bleeker het bericht over de scheidingsmaatregel had ontvangen, liet hij op alle scholen in de stad de aanwezigheid van leerlingen van Joodschen Bloede inventariseren.
Dat leverde op dat er slechts 21 lagere schoolkinderen waren die aan dat criterium voldeden; plus op de ULO

ULO

Toentertijd duurde de leerplicht tot in het jaar dat je 15 werd. Maar lang niet  alle kinderen was geschikt voor het Middelbaar Onderwijs (HBS en  Gymnasium). Daarom waren er ook scholen voor de andere leerlingen, de Ambachtsschool, de Nijverheidsschool en de ULO (voor uitgebreid lager onderwijs). Dat schooltype is vergelijkbaar met het huidige VMBO-t.  

5,en op middelbare scholen nog eens 7.
Die aantallen waren duidelijk te gering om een afzonderlijke school te stichten

stichtingsnorm

stichtingsnorm Het probleem bij die nieuwe joodse scholen was het minimale aantal leerlingen dat volgens de onderwijswet voor de oprichting noodzakelijk was. Secretaris-generaal van Dam, van het Opvoedingsdepartement noemde in zijn schrijven begin september, 50 leerlingen als ondergrens. Dat aantal werd in veel kleine plaatsen niet gehaald, waarop hij na overleg met de bezetter de gemeentebesturen eind november 1941 liet weten dat er ‘tenminste ongeveer 40 leerlingen’ aanwezig dienen te zijn. Maar zelfs dat aantal was in tal van plaatsen niet realistisch, waarop van Dam oogluikend accepteerde dat een aanvulling met ULO-klassen bij de lagere school, de oplossing kon zijn.

, in welke vorm dan ook; de Secretaris

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

-generaal had in zijn schrijven van 9 september juist stichtingsnorm gelegd op minimaal 50.
Een belangrijke reden voor deze norm was het gebrek aan bevoegde leerkrachten, net als de kinderen moesten deze ook van Joodschen Bloede zijn om les te mogen geven op zo’n nieuwe joodse school. Zeker buiten de grote steden was er meer vraag naar, dan aanbod van joodse leerkrachten.
Het ziet er naar uit dat de burgemeester talmde met het bedenken van een oplossing voor het schoolprobleem van die joodse lagere schoolkinderen;  de middelbare leerlingen en ook die van de ULO konden best wel dagelijks op en neer naar Rotterdam, maar voor de jongere kinderen moest er echt een oplossing binnen zijn gemeente gevonden worden.
Er was immers wettelijk zowel het recht als de plicht

leerplicht-leeftijd

In die tijd was er sprake van een leerplicht die aanving op de dag dat je zeven jaar was geworden en eindigde zodra je zeven klassen van de lagere school had doorlopen, maar niet voor de leeftijd van 13 en niet later dan het 14^e levensjaar; het eindigde altijd aan het eind van het schooljaar, dus niet op je verjaardag. – dat is de wet van 1920. Er werd echter door de jaren heen, nogal aan de formuleringen geschaafd, zodat het uiteindelijk werd ‘indien het kind, de klasse heeft doorlopen, waarin het bij het bereiken van den dertienjarige leeftijd was geplaatst.’

Gedurende de bezettingsperiode werd echter door het Departement voor Opvoeding, de leerplicht toch met één jaar verlengd, met de bedoeling dat het kind tenminste twee jaar vervolgonderwijs zou kunnen genieten.

op het volgen van onderwijs, vanaf het zevende levensjaar totdat je vijftien werd. De Rijkskommissaris had eveneens zulks bevolen bij zijn scheidingsmaatregel; de joodse kinderen mochten niet langer dan vier weken ‘unbeschult’ blijven stond duidelijk in zijn aanwijzing.

Ook de Joodse gemeente maakte zich zorgen, de kinderen zaten zich thuis maar wat te vervelen en zicht op een gemeentelijke oplossing bleef uit. Naast die 21 in Dordrecht zaten er ook in de omliggende plaatsen nog een paar joods kinderen thuis, eentje in  Zwijndrecht 1 en vier in Sliedrecht.  Alles bij elkaar was het voldoende reden voor het Israëlitisch kerkbestuur om een onderwijscommissie in te stellen en vervolgens de burgemeester te laat weten dat zij vanaf de tweede week van september (1941) de joodse kinderen onderwijs  aanbod in de twee schoollokalen van de Synagoge aan de Varkenmarkt.

Terwijl de Burgemeester en de Secretaris-generaal van het Opvoedingsdepartement zich zorgen maakten over de schaarste aan joodse onderwijspersoneel, had de Dordtse Joodse Onderwijscommissie Abraham van Geuns [1882-1956] uit Tiel bereid gevonden Hoofd der School te worden. Hij nam de 13 kinderen in de hogere leerjaren voor z’n rekening, terwijl ze in Roza van Dam  [1911-1991]  een goed onderwijzeres hadden gevonden voor de 12 kinderen in de lagere klassen. Roza kwam uit Amsterdam, waar ze op de Joodse Blo-school

BLO

Naast  het gewone lager onderwijs (GLO) bestond (bestaat) het Buitengewoon Lager Onderwijs (BLO) voor kinderen met lichamelijke, zintuiglijke of verstandelijke beperkingen, tegenwoordig gebruiken we het verzamelbegrip Speciaal Onderwijs.

les had gegeven, ze was vanaf vanaf juli 1942 echtgenote van Henri Leviticus [1912-1942].

De burgemeester haastte zich op 14 november een en ander aan het Departement te berichten, waarop de Secretaris-generaal pas op 15 januari 1942 zijn goedkeuring verleende. De burgemeester op zijn beurt neemt het schooltje van de Israëlitisch gemeente daags daarna over.
Iets meer dan vier maanden later, op 16 januari 1942 werd dat  definitief. Het departement had een dag eerder eindelijk schriftelijk laten weten dat er “voldoende termen aanwezig waren” voor het oprichten van deze lagere school. 

Ondertussen was schoolhoofd Abraham van Geuns al weer vertrokken, hij had per 17 november 194, de benoeming aan de Joodse lagere school in den Bosch aanvaard. Abraham woonde in Tiel, de school in den Bosch lag dan voor hem meer voor de hand dan die in Dordrecht.
Roza van Dam stond er van af die dag alleen voor, waarop de Burgemeester haar tot Hoofd der School benoemde. En gelet op het kleine aantal leerlingen bleef het daarbij – Roza deed alle zes  de klassen, weliswaar wel verdeeld over de twee lokalen, waarbij ze tijdelijk assistentie kreeg van de kwekeling

Kweekschool

De Kweekschool was de opleiding voor onderwijzers en onderwijzeressen voor het lager onderwijs. Tegenwoordig is deze opleiding opgenomen in de Pabo [Pedagogische Academie]. Toentertijd heetten een stagiaire van de Kweekschool 'Kwekeling',  met een bezoldiging van enkel tientjes per maand.

Margaretha Esther Hamburger [1914-1981].

Maar Roza, die ondertussen in Dordrecht woonde, werd halverwege oktober 1942 opgeroepen om zich in Amsterdam te vestigen; dat overkwam veel joden die in de provincie woonden, als ze al niet regelrecht naar het kamp in Vught of naar Westerbork moesten vertrekken.
Dus moest er een nieuwe onderwijskracht komen; het schijn dat toen Sophia de Liver [1916-1998] werd benoemd; Ze woonde in Dordrecht en was getrouwd met de niet-joodse Joseph Snieder.
Ondertussen was het leerlingenaantal van het schooltje aan de Varkenmarkt al teruggelopen naar amper 16.

Per september 1942 werd het joodse onderwijs in Nederland zoals dat onder beheer van de gemeenten stond, door de bezetter gedwongen overgedragen aan de Joodsche

Joodsche Raad

Een in 1941 door de bezetter geïnstalleerd advies- en uitvoeringsorgaan voor alle joodse aangelegenheden. Tegelijkertijd werden alle bestaande joodse verenigingen en stichtingen verboden. Maar onder die nieuwe Raad werden al snel allerlei commissies en besturen gevormd, zo ook het Bestuur van het Joodsche Onderwijs in Nederland, dat vanaf september 1942 alle joodse scholen in Mokum en de Mediene onder haar beheer had.

Raad in Amsterdam. Die stichtte daarvoor het Bestuur van het Joodse Onderwijs in Nederland met een eigen onderwijsbureau

joods onderwijsbureau

Na de zomer van 1942 moest de gemeenten de nieuwe joodse scholen overdragen aan de Joodsche Raad, die al het maatschappelijke verkeer van joden regelde en beheerste. De Raad installeerde voor het beheer van de scholen het Bestuur voor het Joodsche Onderwijs in Nederland, met een afzonderlijke dienst : het Joods Onderwijsbureau, gevestigd in de Tulpstraat

.
Alhoewel de bezetter

bezetter

In mijn teksten gebruik ik het begrip 'de bezetter' voor de hele verzameling Duitse instituties die namens de Reichskommissar Seyss-Inquart in Nederland de macht uitoefenden (nee niet besturen, dat deed de Nederlandse Overheid.)

als overdracht-datum 1 september 1942 aanhield, gebeurde dat feitelijk pas per 9 november 1942.
Hoe het met het joodse schooltje aan de Dordtse Varkenmarkt  verder is gegaan, cq is afgelopen is niet in de archieven te achterhalen, (nog niet). Maar vermoedelijk hield het schooltje per gelijk datum op te bestaan, wegen vertrek van de leerlingen en de onderwijzeres. Immers van 9 tot met 11 november 1942 vond in Dordrecht een grote razzia plaats. Een groot deel van de Dordtse joden werd in die dagen opgepakt en gedeporteerd.