het geld

Direct bij het uitvaardigen van de isolatie van joodse leerlingen wilde de Reichskommissar

Reichskommissar

In Nederland was Reichskommissar Arthur Seyss-Inquart [1892-1946] de hoogste ambtenaar van de bezettende macht, als directe vertegenwoordiger van Reichskanzler in Berlijn. Niet het Duitse leger had de macht over het bezette Nederland, maar alléén de Reichskommissar. Uiteindelijk was hij een van de 22 personen die tijdens het Neurenberger Tribunaal werden berecht. Seyss-Inquart werd op 1 oktober 1946 ter dood veroordeeld en twee weken later omgebracht. 

 

 van die kosten af. Volgens hem kon de joodse gemeenschap hun eigen onderwijs prima zelf betalen, met gebruik van hun verplicht bij de LiRo-bank

Liro Bank

Bank Lippman, Rosenthal en Co [Liro] aan de Sarphatistraat was de bank waar joden hun geld moesten stallen - naast hun vermogen en spaargelden, betrof het ook alles meer dan 250 gulden van het maandelijkse inkomen.  Joden mochten alleen via de Liro-bank bankieren. Van de gelden op de Liro-bank werden alle door de bezetter afgedwongen joodse maatregelen betaald.

gestalde vermogens. In de praktijk lag dat echter toch niet zo eenvoudig, zodat de geplande overdracht ernstig werd vertraagd. Het kwam er op neer dat de bestaande wetgeving, verankerd in artikel 200 (vanaf 1983 is dat artikel 23) van de Grondwet, het óók voor de bezetter onmogelijk maakte de joodse leerplichtige jeugd van zorg door de Staat uit te sluiten.
Pas na maanden overleg van het Opvoedingsdepartement

Departement van Opvoeding

Sinds de Nederlandse ministers naar Londen waren uitgeweken, werden de ministeries departementen genoemd, elk geleid door een Secretaris-generaal. Het departement voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap kreeg al snel de naam Departement van Opvoeding en Kultuurbescherming, met de Duitsgezinde professor Jan van Dam als Secretaris-generaal.

in den Haag met de bezetter en het Departement van Financiën, ging de Reichskommissar overstag. Er kwam subsidie voor het joodse onderwijs en de gemeente trok haar handen van de joodse scholen af. Vanaf eind november 1942 had het Joodse Schoolbestuur

joods onderwijsbureau

Na de zomer van 1942 moest de gemeente Amsterdam de nieuwe joodse scholen overdragen aan de Joodsche Raad, die al het maatschappelijke verkeer van joden regelde en beheerste. De Raad installeerde voor het beheer van de scholen een Schoolbestuur met een afzonderlijke dienst : het Joods Onderwijsbureau, gevestigd in de Tulpstraat

zeggenschap over de ruim 90 joodse scholen in heel Nederland.

Terwijl de bekostiging voor het openbaar én het bijzonder onderwijs normaal gesproken gebaseerd was op het aantal leerkrachten per school, werd voor het joodse onderwijs overgestapt op een bedrag per leerling en dat pakte nogal ongunstig uit. De subsidie die beschikbaar kwam, op basis van ongeveer 12.500 leerlingen die er in september 1942 in heel het land waren geteld, bedroeg zo’n 1 miljoen gulden, ongeveer de helft van wat het Joods schoolbestuur dacht nodig te hebben. Er moest dus bezuinigd worden. Om kosten te besparen ging men over tot hergroeperen van de scholen in zowel de oude Jodenbuurt als in de Transvaalbuurt en Rivierenbuurt.
Met die bezuinigingen viel het overigens best wel mee. De meeste leerkrachten die onder dat nieuwe joodse schoolbestuur vielen, waren daarvoor in dienst geweest bij de gemeente waar ze vanaf september 1941 twee keer een contract kregen voor zes maanden. Nu die tijdelijke contracten ophielden vanwege de overdracht aan de Joodsche Raad,

Joodsche Raad

Een in 1941 door de bezetter geïnstalleerd advies- en uitvoeringsorgaan voor alle joodse aangelegenheden. Tegelijkertijd werden alle bestaande joodse verenigingen en stichtingen verboden.

vielen ze terug op het wachtgeld waar ze sinds hun ontslag in maart 1941 recht op hadden. Het Opvoedingsdepartement regelde dat al deze voorheen ‘openbare’ leerkrachten hun wachtgeld behielden, ook toen ze onder het joodse schoolbestuur weer voor de klas kwamen.
Ondertussen had de bezetter uitgevaardigd dat joden niet meer dan 250 gulden per maand als inkomsten mochten hebben, maar  inclusief de toeslagen voor kostwinnerschap, voor kinderen en aan schoolhoofden, bleven de verdiensten van de meeste leerkrachten daar ruim onder.

Naast het financieel probleem was er nóg een reden voor drastische maatregelen. Sinds de regelmatige transporten naar Westerbork

Westerbork

doorgangskamp in Drenthe waar bijna alle ruim 100.000 gedeporteerde Joden tijdelijk verbleven, in afwachting van transport naar een van de concentratiekampen in het Oosten.

in juli 1942 op gang waren gekomen, gingen met grote regelmaat leerlingen en leerkrachten uit beeld. Of ze waren op transport

Transport

De gedwongen reis van de Joodse Nederlanders, eerst naar Westerbork en vandaar naar de concentratiekampen in het Oosten, werd doorgaans aangeduid met de term ‘op transport’ Elke persoon werd zorgvuldig geadministreerd op transportlijsten, die via het NIOD in te zien zijn - maar Guus Luijters en Aline Pennewaard  hebben de gegevens van alle kinderen (0 tot 22 jaar) die op transport zijn gesteld, verzameld in een lijvig boekwerk met ruim 18-duizend namen : In Memoriam (2012- Nieuw Amsterdam).  

naar concentratiekampen

Concentratiekampen

Gesloten kampen waar voor het regime ongewenste mensen worden ondergebracht, vaak onder militair toezicht.

 in het Oosten of verdwenen in de onderduik.onderduik

Onderduiken

Als je contacten of relaties had buiten de eigen joodse kringen, was het soms mogelijk ergens onderdak te vinden, buiten het zicht van de bezetter en diens beruchte zwarte politie. Dat noemen we nog steeds 'onderduiken'. Maar lang niet altijd was dat maandenlang verborgen blijven in kamertje, kelder of zolder in de stad; vaker zat de onderduiker met andere mensen ergens in de provincie, soms gewoon op een boerderij of bij een gezin thuis. Vooral kinderen werden zo ondergebracht en als je er niet al te joods uitzag, ging je gewoon naar school, weliswaar meestal een christelijke, dat weer wel. (lees bij voorkeur een verhaal van Marga Minco, die heeft het zelf meegemaakt).  

Meteen al na de zomervakantie van 1942 was het raak. Een ambtenaar op het stadhuis noteert in een kattebelletje onder het kopje Weggevoerde Joodsche leerkrachten enkele namen van leerkrachten die zonder melding verdwenen waren, zoals Sara Liboerkin [1909-1942] van Joodsche school 8, Keetje Frankfort  [1898-1942] van Joodsche school 11, handwerkjuf Lea Polk-Frank [1881-1942] en juffrouw Heintje Duizend [1882-1942], van Joodsche school 7 en bovenmeester Samuel Bannet 1891-1942] van Joodsche school 13, Daar kon nog voor vervanging worden gezorgd, Jacob Muller [1893-1943] volgde hem als schoolhoofd op.
Later, na de wintervakantie 42/43 was het niet meer te doen, de joodse onderwijsteams raakten ontwricht door het in toenemende mate wegvallen van leerkrachten. Ook de klassen raakten door de transporten en de onderduik steeds meer ontvolkt. Lesgeven was in veel gevallen eigenlijk niet meer te doen, maar de onderwijs-begroting voor het eerste halfjaar van 1943 was wél sluitend.

In de rest van Nederland was het aantal schooltjes langzaamaan teruggelopen van 64 in het eerste schooljaar, naar 47 in januari 1943. Die terugloop hing vaak samen met de gedwongen verhuizing van de plaatselijke joodse bevolking naar Amsterdam. Wat ook voorkwam was het plotselinge vertrek van de enige leerkracht op die doorgaans éénklassige schooltjes. Het wegvallen van zo’n leerkracht leidde tot opheffing van dat schooltje door de plaatselijke overheid.

De landelijke leerlingentelling van januari 1943 toonde aan dat van de 13.063 leerlingen die een jaar eerder waren geteld, er nog maar 7.368 aanwezig waren en dat was inclusief de ruim duizend leerplichtige kinderen in Kamp Westerbork.