de laatste maanden
Begin mei 1943 waren er in Amsterdam nog 18 joodse lagere scholen met zo’n 2000 leerlingen en zeker 100 leerkrachten.
De Joodsche Raad had voor elkaar gekregen dat de leerkrachten een Sperre hadden gekregen, een zogenaamd waarmee ze (voorlopig) vrijgesteld bleven van de werkverruimende maatregelen in Duitsland.
Na de twee eind mei kantelde de situatie drastisch. De bezetter haalde met de ‘actie’ van 26 mei de drie leeg. De joodse scholen in de binnenstad raakten in één klap ontvolkt. De meeste leerkrachten bleven dan wel gespaard, maar de leerlingen niet. Er bleven er 16 achter. Voor het Joodse schoolbestuur zat er niets anders op dan alle joodse binnenstadscholen per 31 mei subiet te sluiten.
Dat was een stempel die in het Persoonsbewijs werd gezet door de Zentralstelle fur Jüdische Auswanderung met als tekst:‘Inhaber dieses Ausweises ist bis auf Weiteres vom Arbeitseinsatz freigestelt’.
De bezetter bepaalde het aantal Sperre dat mocht worden afgegeven en de Joodsche Raad leverde de namen.
Dat gold dan voor personen die als onmisbaar werden aangemerkt en vanzelfsprekend was het onderwijspersoneel een van de categorieën, naast (ander) personeel van de Joodsche Raad.
In totaal zijn er zo wel 17.500 Sperre via de Joodsche Raad toegekend. Voor de leerkrachten leverde de Gemeentelijke afdeling onderwijs de namen; op de eerste lijst van 25 september 1942 staan er zo’n 300; ruim 170 daarvan is werkzaam in het Joods lager onderwijs als onderwijzer(es) en vakleerkracht en de anderen werken in alle soorten vervolgonderwijs.
[Een Sper was niet hetzelfde als een Persoonsbewijs, en dat was weer niet hetzelfde als een Ausweis, dat was een bewijs van toestemming of werkvergunning. Een Sper was specifiek een ‘vrijstelling’ van werkverruimende maatregelen’ of ‘transport’.]
In de documenten van de Joodsche Raad stond dat er halverwege juni 1943 nog 17.000 joden in Amsterdam verbleven, waaronder een kleine 1000 leerlingen in alle takken van onderwijs. Presser nuanceert dat (‘Ondergang’ p 376) met het vermoeden dat er nog ruim 45.000 joden in Nederland waren, waarvan ongeveer de helft in de onderduik.
Half juni verkondigde de geruststellend dat er voorlopig niets zou worden ondernomen tegen de overgebleven joden. Maar de nietsvermoedende joden in de Transvaalbuurt en in Zuid, kregen zondagnacht 20 juni de genadeslag. Tijdens een vooraf goed geheimgehouden razzia, de zogenaamde Grossaktion, werden ruim 5.500 joden opgepakt. Het waren dit keer vooral de leerkrachten die ondanks hun uit beeld verdwenen, op transport of in de onderduik.
De ontreddering op de scholen en bij het was compleet. Meteen, op woensdag 23 juni ging er een uit aan alle leerkrachten met de opdracht ‘Uw werkzaamheden zo spoedig mogelijk, liefst Donderdagmorgen 24 juni om negen uur, te hervatten en de kinderen gedurende de schooluren zoveel mogelijk onderwijs te geven, of op andere wijze bezig te houden.’ De brief werd afgesloten met het verzoek om per kerende post in kaart te brengen welke leerkrachten en leerlingen nog wél aanwezig waren. Deze snelle inventarisatie leerde dat van de ongeveer 100 joodse lagereschoolleerkrachten die begin mei nog voor de klas stonden, er zo’n 80 van de aardbodem verdwenen waren.
In overleg met gemeentelijke afdeling onderwijs werd besloten een handjevol scholen open te houden. De Herman Elteschool in de van Ostadestraat, de Talmud Toraschool B in de Kraaipanstraat en de openbare joodse scholen in de Jan van Eyckstraat en aan de Sparrenweg gingen door. Ook het klasje in West, bij thuis in de van Galenstraat, bleef bestaan. Alle andere scholen, openbaar en confessioneel werden gesloten en de gebouwen teruggegeven aan de gemeente.
Grüne Polizei
Deze manschappen waren herkenbaar aan een witte band om de arm. [heimelijk, door Willem Wolters genomen foto.]
Van lesgeven was geen sprake meer, iedereen is aangeslagen, de relatieve veiligheid van het klaslokaal was aangetast. Het Onderwijsbureau besloot om ‘in verband met de gewijzigde omstandigheden’, niet in te zetten op leren, maar op onderdak bieden. De nog aanwezige leerkrachten kregen als taak om te verzorgen, net als in de zomer van 1942. Toen al had men ondervonden dat eigenlijk alleen de aandacht van de leerlingen kon worden gewonnen met vakantie-activiteiten zoals sport en spel en muziek en vertoningen. Maar binnen een paar weken verslechterde de situatie echter verder. Na nog een razzia, in de nacht van 23/24 juli sloot ook de Herman Elteschool haar deuren. In de scholen in Kraaipanstraat en in de van Eyckstraat waren er nog maar 40 en 15 kinderen over.
Maar deze geringe aantallen waren geen indicatie voor de situatie na de zomervakantie, meenden ze op het Onderwijsbureau aan de Tulpstraat. Dus werd er een plan ontwikkeld voor als de scholen in augustus weer gewoon open zouden gaan. Er werd ingezet op drie scholen, twee Want na lang beraad was vastgesteld dat ‘het unificeren van bijzonder en gewoon onderwijs nog steeds om principiële redenen een probleem is.’
En zo kwam er een bijzondere joodse school, in het gebouw van de Talmud Toraschool in de Kraaipanstraat; daar werden minstens 75 leerlingen verwacht, voornamelijk uit de laatste joodse wijk, de Transvaalbuurt. Daarnaast kwamen er twee openbare scholen, eentje in Oost en ook een in Zuid. Ook het thuisklasje van meester Druijf ging door.
In de edities van 30 juli en 6 augustus van het werden ouders en verzorgers opgeroepen hun kinderen aan te melden voor het onderwijs dat binnenkort zal aanvangen. Dat leverde nauwelijks aanmeldingen op, maar op het onderwijsbureau dacht men dat het werkelijke aantal leerlingen veel groter was en dat deze leerlingen wel zouden komen opdagen wanneer de scholen weer open gingen.
Terwijl het gewone onderwijs al op 16 augustus weer was begonnen, werd de aanvangsdatum van de joodse scholen verschoven naar maandag 23 augustus. Op die dag bleek echter het schoolgebouw aan de Sparrenweg niet meer beschikbaar. De opening werd opgeschoven en er werd uitgeweken naar een schoolgebouw aan de Joubertstraat. Eind augustus draaiden dan eindelijk alle drie de scholen.
Volgens de officiële telling ten dienste van de bezetter ging het om zo’n 220 leerlingen in Amsterdam binnen een totaal van 1.117 joodse leerlingen in heel Nederland, waarvan ruim 700 in Westerbork.
Ondertussen was het gelukt om drie onderwijsteams samen te stellen uit het beperkte aantal beschikbare leerkrachten. Emanuel Bloemendal, bovenmeester van de school in de Jekerstraat werd hoofd van de school in de Joubertstraat in de Transvaalbuurt. Naast hem werden Esther Goedhart-Mok van Joodsche school 8 en Sara Mok-Levisson van Joodsche school 1, benoemd.
Het hoofd van de Talmud Tora B, Salomon Vuisje werd hoofd van de laatste confessionele school, met Elisabeth Engelander-Polak van de Palacheschool en Julia Bolle-Polak van de BLO, naast hem.
In de aan de Jan van Eyckstraat in Zuid waren het Leon van Gelder die daar al voor de klas stond en Ida Van Delft-Reijs van Joodsche school 3 die de zorg voor de leerlingen op zich namen.
Al snel sloot de school in de van Eyckstraat weer haar deuren. Er waren bijna geen leerlingen meer en meester van Gelder en Ida van Delft kozen er voor in de onderduik te gaan. Hetzelfde gebeurde met de bijzondere school. In vrij korte tijd was ook daar het leerlingenaantal sterk terug gelopen en ook meester Vuisje en de juffen Elisabeth Engelander-Polak en Julia Bolle-Polak kregen de kans in onderduik te gaan.
De laatste schoolsleutels werden ingeleverd en alleen het gebouw aan de Joubertstraat bleef beschikbaar. De paar leerlingen die er nog waren, staan op de leerlingenlijst van de laatste school in de Joubertstraat. Het waren er nog zes.